VIVA CURRIMAO!

ABRIL 13- 15, 2007. Dayta man, Kailian, ti petsa ti maika-39 a nasional kombension ti GUMIL Filipinas, ti Gunglo Dagiti Mannurat nga Ilokano ditoy pagilian ken iti ballasiw-taaw. Naangay man daytoy iti makapikapik ken napnuan talna nga ili ti Currimao, Ilocos Norte nga idadauluan ti naanep, naanus ken mannakibadang nga ina ti ili Mayor Rosario Chua Go.
Kas kadagiti kallbaes, Kailian, nagbalin man a nakallalagip kaniak dayta a kombension gapu kadagiti di magatadan a padas ken adal a naimula iti panunotko. Ammok a dagita ket mausarko iti inaldaw-aldaw nga isunto la ketdi ti mangitag-ay iti agdama a kasasaad.
Umapalka la ketdi, Kailian, ta dika nakaumay a kas idi iti Lal-lo a no sadino ket nag-host ti GUMIL Cagayan iti panangidaulo ni Apo Arthur Urata a no man pay nangednged ti kanito a naited a panagsagana, makapnek latta ti resulta ti kombension. Saan a panangbagkat iti bukod a bangko dayta, Kailian. Agsaludsodka kadagiti dimmar-ay tapno maikkat ‘ta duaduam.
Agsapa pay laeng ti Huebes, Abril 12, nagrubuatakon nga agpa-Currimao, Kailian. Nagsapaakon? Kastan sa a talaga ti mail-iliwan iti GUMIL! Paset ngaminen ti biagko. Sipud pay idi damok ti makigumil (1996 daydi a napasamak ‘diay Lareg-lareg, Malasique, Pangasinan- iti panangsangaili ti patron ti Literatura Ilokana a ni Apo Rene Ragunton), tallo laeng ti langanko. Ngem kadagita a gundaway, adda ngamin dagiti pasamak a di napakpakadaan.
Sakbay man nga ituloyko, Kailian, bay-annak man a manglagip kadagiti diakto pulos malipatan a padasko ‘diay Malasique. Nupay apagturposko la idi iti haiskul, nagessemakon nga agsurat. Dita ti damok a nakaam-ammuan kada Manong Sexpert (Greg Laconsay wenno Mr. Pasagid), Apo Juan S.P. Hidalgo nga ama ti GUMIL, Apo Reynaldo A. Duque, Benjamin P. Pacris (isu idi ti kakaisuna a napadayawan iti ROMEO awards), Ariel S. Agcaoili (a naglektiur iti panagsuratan ti daniw) ken dadduma pay a nalatak a mannurat nga iti ammok ket iti laeng sinuratanda ti pakaam-ammuak kadakuada.
Ti napatak kaniak, Kailian, ket ti pannakakitak iti damo a gundaway kadaydi Apo Samuel Corpuz. Ti nadlawko kenkuana, saan a matimtimek. Adayo iti ummong. Kasla nauneg a kanayon ti pampanunotenna. Kasta gayam a talaga ti kababalin ni Apo Corpuz kas naammuak iti ingungutenna a ni Ma’am Estrella G. Corpuz iti napalabas a kombension ‘diay Lal-lo. Kasta la unayen ti panagyamanko iti pannakakitak kadaydi Apo Corpuz ta idolo ngamin ni tatang (Roberto Gajoltos Pacnis) nga inkakaubinganna ti nagbasabasa ti Bannawag. Kas kunana, paboritona kano dagiti sursuraten daydi Apo Corpuz.
Kinaadalan ni tatang daydi Apo Roland Pe. Urata, Benny Lorenzo ken Apo EddieTumbaga (agpapada a mannurat iti Bannawag). Sangkaitugot kano dagitoy ti Bannawag iti kuartoda. Kunam la no ania ti uk-ukagenda iti likud. Bannawag gayam!
Awan man la ti essem ni tatang nga agsurat met iti Bannawag, Kailian, nupay kasano a pananguy-uyotda kenkuana. Ngem ketdi, nagbalin lattan a para basa iti sinurat dagiti kaadalanna.
Ngem iti agdama, medio ipangpangas metten ni tatang ta adda saringitna a mannurat, Kailian. Dagiti kaadalanna, kasla awan ti mangsurot kadagiti tugotda. Baliktad sa ania, Kailian?
Ngem, ala, husto pay laeng dayta a pananglagip. Sublianta ‘diay Currimao, Kailian. Ibiaheka man sadiay ta dika met immay ngamin. Inkarim idi nga umayka ngem kaska met la agkarkari a politiko (puero de los Buenos, Apo). Iladawak lattan dita isipmo dagiti pasamak. Ngem nupay kasta, ammok a dakkel ti kurangna. Ta duma la ti tumabuno iti kombension dagiti mannurat, kunam sa!
Nasaok itay, Kailian, a Huebes pay laeng ket nagrubuatakon. Kaduak man da Kompad Dexter M. Fabito (i-Pamplona, Cagayan) ken Pastor Cosme T. Batalla (padak nga i-Ballesteros, Cagayan). Naud-udi dagiti dadduma a delegado ti GUMIL Cagayan (nagrubuatda iti kabigatanna).
Alas 7:20 ti agsapa idi pumanaw ti bus a naglugananmi ken Pastor Batalla, Kailian. Dagasenmi ni Kompad Dex ‘diay junction ti Balingit a barangayda. Damo ni Pastor Batalla (nasuroken a sisenta ti edadna) ti tumabuno iti nailian a kombension dagiti mannurat nga Ilokano. Kayatna kano met ti agbalin a mannurat nupay naladaw sa kanon. Kunak met, Kailian, kas iti ayat, awan ti naladaw iti nagan ti panagsuratan.
Bayat ti kaaddami a tallo iti dalan, Kailian, saan a maungpot ti innestoriami. Pinatanganmi ken Kompad Dex ni Pastor tapno saanto unay nga agbabain ‘diay kombension tapno ad-adu ti makalangenna ken mayasidegna ti riknana kadagiti idolona a mannurat.
Ala unan iti malem idi dumsaagkami iti sango ti Ernesto Go Mega Complex iti sentro ti Currimao babaen ti panangitulnog kadakami ti traysikel a naglugananmi iti junction ti Gaang. Ti laeng agdaldalus ti nadanonmi dita, Kailian. Ne, awan met mangsabat kadatayo? kinunak kadagiti kaduak. Iti ngamin naipablaak iti Bannawag, addanto dagiti mangsabat kadagiti managsapsapa a dumar-ay.
Nakitanakami ti agsagsagad, Kailian. Dinamagna no makigumilkami. Nagtung-edkami a dagus, Kailian. Intundanakami iti pagadalan nga adda laeng iti bangir ti kalsada. Naguraykami iti sirok ti tsiko, iti abay dagiti nadanonmi a makumikom a titser, iti asideg ti ruangan.
Kinuna ti maysa kadagiti titser, Kailian, nga urayenmi laeng ni Ma’am Ely Raquel, nga isu ti agsangaili, ta adda kano napananna. Ngem idi maidissomi dagiti gargaretmi, nagpakadakami ta, ne, aggaradugod metten dagiti boksitmi. Dikam pay gayam nangngaldaw!
“’Kay kitaen no adda pay nabati a makan dita, Sir,” intudo ti maysa a titser ti kantina iti abay ti kuerpo ti polisia iti sango ti mega complex.
“Ibatimi pay ngarud dagitoy gargaretmi, Ma’am” kinunak a kabulon ti panangitudok kadagitoy a naiparabaw kadagiti pagtutugawan.
“Wen, Sir,” naisungbat, Kailian. “Dikay’ agdanag ta in safe hands dagita.”
Iti kantina, daksanggasat, Kailian, ta awan ketdi ti nabati a masida ken innapuy. Kasano itan? Nagdamagkami no sadino ti yan pay ti dadduma a panganan.
“Ay…” medio napakudkod pay ti aglaklako, “awanen, a, kadagitoy nga oras, Sir. Ngem padasenyo man laeng, ‘ya, idiay…” intudona ti kalsada nga agturong iti baybay. “Iti mismo kanto ti yanna…”
Nagturongkami ngarud iti naibaga, Kailian. Ti pakasdaawanmi, awan man la ti makitami a pagtagilakuan. Ti ammomi, adu koma ti tiendaan ken panganan ta puseg ngarud ti ili. Ngem awan met.
Nakayamankami pay, Kailian, ta adda pay laeng nadanonmi a makan iti naipatuldo kadakami. Talaga ngaminen nga agrebolusion dagiti babassit ken dadakkel a bituka! Ngem maymaysa laengen ti masida nga adda. Karne a kasla man igado ti pannakalutona. Ngem awan met ti dalemna ta igado kunak koma.
Nupay kasano ti kanumo dayta a nangananmi, Kailian, nagustuanmi latta gapu iti anus ken nasayaat a pannakipatpatang dagiti nagserbi kadakami.
Ngem adda padasmi a diminto malipatan, Kailian. Padas a mangipalagipto latta kadakami iti ili a Currimao. Kayatmo a maammuan?
Kastoy nay. Dinamagmi no awanen ti sabali a masida iti karinderia. Ta kasla ngamin maalumiimkami man nga agsida iti karne, Kailian. “Adda pay, Sir,” kinuna met ti naisem a serbidora. “Paksiw.”
“Ania ti paksiw?” diak ammo no serioso wenno paangaw a sinaludsod ni Kompad Dex.
“Karne ti baka nga adda digona, Sir…” naisungbat.
Nagkikinnitakami. Awan pay nakatimek.
“Mano ti orderenyo, Sir?”
Gapu ta mabisinkami la unayen, dimin pinanunotan ti kinuna ti serbidora. “Mangtedka lattan iti tallo,” kinuna ni Kompad Dex, Kailian, nga adda kabulonna a kidmat. Ti ammona ket diak nasiputan! Kinunkunak lattan a, ne, naalibtak met daytoy a kompadrek. ‘Bag koma met no awan pay nangsingdan iti pusona!
Nabayag bassit sakbay a naidasar ti inordermi, Kailian. Gayam, sinungrodanda pay tapno napudot ti digona.
Ad-addan ti siddaawmi, Kailian, idi yegen ti kiniddayan ni Kompad Dex ti ordermi. Umas-asimbuyok ketdin a pinapaitan!
“Pinapaitan met?” kinuna ni Pastor Batalla.
“Paksiw kunada dayta ditoy yanmi, Sir,” kinuna ti kadua ti serbidora. “Ngem ammomi met ketdi a pinapaitan. Mas sikat ngamin dayta nga awagda ditoy.”
Kunak man no ikan laeng ti mapaksiw, Kailian! Ngem, ania pay, rinespetarmi lattan ta aggaradugod a talagan dagiti boksitmi. Ngem agis-isemkami nga agkikinnissiim.
Kinuna ti serbidora, Kailian, a taga-Cagayan met, iti Curva, Pamplona, idi maammuanna a taga-Cagayankami. Naikamang laeng iti Currimao. Ket nasiputak, Kailian, a napadiwig ni Kompad Dex. Naspakkan! kinunkunak.
Isu kano nga ammoda a pinapaitan ti indasarda. Paksiw kinunada kano laeng ta ti ammoda ket taga-Currimaokami!
Dita a naammuanmi nga awan gayam ti tiendaan wenno pagtagilakuan ti nateng, karne ken ikan iti puseg ti ili ta awan kan’ met ti aggatang. Ti kano pannakaplasada ket adda idiay Brgy. Gaang a nagsardenganmi a nangalaan iti lugan. Imbinsabinsada, Kailian, no apay a kasta. Diakon ibaga no apay ta assignmentmo wenno kapismo daytan ta dika met immay. Paset dayta ti historia ti Currimao isu a sukisokem laengen, Kailian, wen?
Nagdiretsokami iti baybay apaman a nakapangaldawkami, Kailian. Uray pay agkiamkiam ti aglawlaw, dimi sinamir ta kayatmi man a makita met ti ipagpanpannakkel ti Currimao a baybayna.
Sinarabonakami ti sadiwa nga angin, Kailian, apaman a nakagtengkami iti seawall. Ket uraykami la nabalkot iti nagpaiduma a rikna idi maipasabat kadakami ti makaay-ayo a buya ti baybay (saan a gapu iti kinaawan unay dagiti dalluyon no di ket ti kinalitnaw ti danum).
Agarup tallopulo minutokami dita, Kailian. Nagtaktakderkami iti pantalan a nagpunduan dagiti barangay. Binuybuyami dagiti ikan nga aglalangoy iti abay dagiti bilog.
“Kastoy koma met ‘diay yantayo,” kinuna ni Pastor Batalla. “Nagmayat ket ngatan ti agnunog.”
“Nadalus met ‘diay baybaytayo, Pastor,” kinunak, Kailian. “Ti laeng adatna, nangisit ti darat.” Napno ngamin ti shorelinemi iti magnetite, maysa a klase ti mineral a maus-usar iti panagaramid iti landok.
“Sabagay met ketdi,” inyayon ni Pastor idinto a ni Kompad Dex ket adayo ti turong dagiti matana. Kas man la manglaglagip. Pampanunotenna ni baketna?
Impunto alas dos idi agsublikami iti ikub ti pagadalan ti Dona Josefa E. Marcos E/S a yan dagiti gargaretmi, Kailian. Dita, naipasabat kadakami a mapankami kano iti opisina ni Ma’am Ely.
Iti opisina ni Ma’am, Kailian, nadanonmi ditan dagiti bangolan a mannurat. Adda dita ni Pres. Diony S. Bulong, Leo “Imingway” Fagaragan, Renato Taylan, Mario Tejada, ken ti nasam-it ti panagis-isemna a ni kamannurat Aileen Rambaud. Kaanakan ni Editor Cles Rambaud dayta, Kailian. Kunaek la daytoy ta amangan ket no imulam ‘ta panunotmo nga isu ti kumander ni Apo Editor gapu ta kaap-apeliedona.
Nabara nga innabrasa ti simmaruno. Nagliplipias man ‘toy barukongko iti ragsak, Kailian. Iliw ti adda iti barukong ti tunggal maysa.
Isu met a sumrtek ni Mr. Gumilianos Impostores Efren Inocencio idi malpasen ti innabrasa ken kinnomusta, Kailian. Ket makunak nga isu latta daydi naam-ammok ‘diay Lal-lo a naisem ken naamo ti panagruprupana. At easeka a kunada no isu ti asitgam!
Sangapulo minuto sakbay ti alas tres idi dumteng da Judge Artemio C. Baxa a kaduana ni Apo Arnold a kabsatna. Bayabay met ni Apo Arnold ti kakaisuna nga inspirasionna iti lubong ti panagsuratan, ni dati a Rosalinda Leańo a tubo ti Cauayan City.
Abakmo manen, Kailian, ta dika immay. Naabrasak ti “dua nga alas” ti Maui, Hawaii. Ay, no diak koma a kameng ti GUMIL, adayo a makapulapolak iti agkakangato a tattao iti gimong. No kayatmo met a padasen dagitoy, Kailian, agkamengka iti GUMIL!
3:16 met idi dumteng ni Kapitan (Oswald Valiente ti Brgy. Comcomloong, Currimao). Innabrasa manen dayta. Gapu ta adukami unayen iti uneg ti opisina ni Ma’am Ely a makumikom la unay, rimmuarkami pay laeng ta agpaanginkami iti sirok dagiti mangga.
Kasta unay man ti apal ni Kompad Dex, Kailian, idi inalamanonak ni Ailene iti dayta nga alas kuatro kuarentay nuebe. Dikami naikkan iti gundaway a nakapaginnabrasa iti opisina ni Ma’am Ely gapu kadagiti pasamak.
“’Musta, Engineer?” nagsam-it ketdin nga isem ni Ailene, Kailian. Ket nagsabat dagiti dakulapmi.
Adda kamkamakamenna iti ruangan isu a di nakapagbayag. Kinawayanna lattan ni Kompad Dex. Ammok, uray dina aklonen, adda apal ni Kompad Dex, Kailian.
Agarup kalkalpas ti orasion kadayta nga alas sais idi sumangbay da Apo Fernando B. Sanchez a kaduana ti kapunganna a ni Ma’am Benedicta, Kailian. Idolok ni Sir iti kinalaingna nga agsurat ken ti kinapateg dagiti sursuratenna a saan laeng a mangitag-ay iti kabibiag ni Ilokano no di pay ket iti pannakaitag-ay ti kararuana. Balitok man ti kayarigan dagiti sursuratenna, Kailian! Padasem ngamin, a, a basaen.
Ngannganin alas otso iti rabii idi maidasar ti pangrabii iti maysa a restoran sadiay Brgy. Gaang. Makapnek ti taraon. Awan ti di nagtig-ab. Nagtaba ketdin, ‘ya, diay ikan a nadiguan! Susay kano ‘diay ikan. Susaysusay kano no dagitay babassit. Ngem ditoy yanmi ditoy Cagayan, Kailian, susay latta ti naganna- bassit man wenno dakkel.
Apaman a nakasublikami iti eskuelaan a pagturoganmi, saan latta a maungpot ti innistoria. Kalpasan a nakapalpakami, nagturongkami kada Kompad Dex iti cottage iti asideg ti ruangan, Kailian. Kaduaenmi man da Apo Taylan, Apo Tejada ken Kapitan nga aguray kadagiti dumteng a delagado. Kabayatan nga agsasaritakami, dimteng ni naisem a Ma’am Ely ket imbagana a kitaenmi bassit dagiti uppat nga estudiante ti UNP Vigan. Nagtextda kano nga addadan iti dalan.
Kabayatan nga agur-uraykami, Kailian, di latta mapulsot ti innistoria ken pinnadamag, ken pinnadigo payen iti kapanunotan. Nayasideg met laengen ni Pastor Batalla ti bagbagina kadagiti kaduami. Ngem idi agalas nueben, nagpakadan daytoy ta makaturturogen.
Walo minutos sakbay ti alas dies idi sumrek ti traysikel a minaneho ti maysa kadagiti polis a kaduana ti asawana. Adda kano uppat a delegado iti sango ti establisimientoda.
“Dagiti la ketdi taga-UNP dagitan!” kinunami.
Nagsubli ti polis ket inluganna dagiti dimteng. Agpayso ti atapmi. Dagiti taga-UNP! Estudiante kano ida ni Dr. Jaime Raras, maikadua iti 5th RFAAFIL iti benneg ti sarita.
Intulodmi dagitoy iti kuartoda. Kailian. Dita laeng manen a mayat ti iiseman ni Kompad Dex. Awan pay ketdin ti sawsawirna a nangbagkat iti bag ti maysa kadagiti dimteng. Ne, sabali manen daytoy, inyalikuteg man ti panunotko, Kailian.
Ngem naal-alibtak ni Apo Tejada ta dua kadagiti bag ti binagkatna. Innalak metten, a, ti nabatbati, Kailian! Nalaka, ‘ya, a panunoten dagiti babbalasang a diak gentilmen!
Nagsublikami met laeng iti cottage apaman a naisimpami dagiti taga-UNP. Makais-isemak ta di man la nadamag ni Kompad Dex ti nagan ti uray maysa laeng koma kadagitoy.
Iti rabaw ti sinangomi a lamisaan, umas-asimbuyok ti kapemi naimbag la a panglabanmi iti puyat. Pinnadigo… innistoria latta, Kailian, kabayatan nga ilillilinakami ti nalamiis a pul-oy nga ikaykayab dagiti pinuon ti mangga ken tsiko iti aglawlaw.
Ket ammom kadi a tunggal agtemplakami iti kape, Kailian, ket ni Lakay Fabian (Kompad Fredie P. Masuli) ti malaglagipmi? Paborito ngamin ni Lakay ti kape, Kailian. Kaykayatna pay negm iti sopdrink wenno danum.
Kadayta nga 11:10, dimteng ni Apo Jime P. Lucas ti GUMIL Pangasinan. Narubroban manen ti patangan. Ditoy, impakitana dagiti gapuananna a nayulog iti Ingles nga impablaak ti mangimatmaton iti poetry.com a nakabase iti sabali a pagilian. Ket dayawtayo dayta nga Ilokano, Kailian. Agasem, iti kaadu dagiti daniw a naipablaak, ti pay daniw ni Apo Lucas ti nagbalin a parupa ti naimaldit a libro! Anian…
Pasado alas dos iti parbangon idi turongenmin ti kuartomi, Kailian. Nakaregregtakami man ta uray kaskasano, Kailian, naipapasmi ti iliwmi iti tunggal maysa.
Sakbay nga inyiddak, tinextsak nga immuna ni Apo Virgilio “Boying” Domaloy, ti “opisial a mannirip” ti GUMIL. Ne, saan a sabali ti panunotem, a, Kailian. Potograper ti kayatko a sawen.
Dinamagko no yannan ni Apo Boying. Naitextna ngamin iti agsapa ti Huebes nga agrubuat iti alas dose ti aldaw.
“’Dakamin Santiago… we r aproching Sn Esteban,” naiteksbak.
Nairidepko. Idi malukagak, alas 4:33 iti selpon. Adda dua a text! Naggapu gayam ken ni Apo Boying. Kinunana nga umarngi ti padasna iti padas ni Kompad Dex maipanggep iti tagilako a sitsiria (diakon ibaga no ania dayta a sitsiria ta di met nagbayad iti adbertisment, he-he!). Diak metten ibuksilan ditoy no ania dayta a padas. Ngem no kayatmo a maammuan, damagem laengen kadagiti maseknan. Ket daytoy ti maipasiguradok kenka, Kailian: umlekka la ketdi a pakayaw-awanan ti dagensen ti barukongmo!
Tineksak ni Apo Boying. “Yanyon, ‘Nong?”
Awan pay maysa a minuto, addan teksbakna: Ksng2petko d2y sango ti mega cmplx. Awankay met. Daak ita sango ti police station.
Inteksko met, Kailian, a magna nga agpakalsada ta agsabatkami iti dalan.
Diakon a naiturog kalpasan a naiyegko ni Apo Boying iti kuarto a yanko. Naginnanakemak lattan, a, Kailian, a nangpadanon kenkuana iti yanko. Awan met pagdamagak idin no paggiananna. Naidawatko laengen, Kailian, ta dinak koma kagura ni Ma’am Ely.
Apaman nga inyidda ni Apo Boying, nagdiretsoakon iti cottage. Dita a naammuak a simmangbay gayam ni Apo Aborted Flight Onofre Lagmay iti alas 3:20 iti parbangon, nasurok a maysa nga oras kalpasan a naburak ti grupomi a nagur-uray.
Iti ipapanko iti cottage, adda dita manen ti kinaparato ‘toy retirado a koronel. Adu dagiti sawsawenna a puon ti pagkakatawaanmi a nangiwagsak la ket ngarud iti pannakaturturogmi. Agsakit pay ketdin ti tianko, Kailian, iti kaeellek. Kinunkunak la ket ngarud a no mabalin la koma nga ipanko iti Aggarakgaktayo ditoy Bannawag. Ngem siguradoak met a di kayat ni Apo Editor gapu iti kinaberdeda.
6:20 idi dumteng ni Apo Hidalgo. Iggemna ti sarukodna a nakalupkopan iti adda burtongna nga ukis ti kayo, Kailian. Dayta kano a siitan a kayo ket kabuteng dagiti uleg isu a napintas a pagpatit iti madalanan a kasamekan.
Ket no immayka koma, Kailian, nalamanom koma la ketdi daytoy nga idolom. Ngem ania ngarud ket dika met immay. Inkarim pay met ngarud idi kaniak nga umayka la nga umay.
7:45 idi adda napasungadak a balasang iti gate. Iggemna ti selponna. Impagarupmi no maysa kadagiti titser kadayta a pagadalan. Ngem gapu ta tumalangkiaw, inasitgakon. Dinamagko ti gagarana. Madlaw nga agdadamo.
“Damagek la koma, Manong, no addan ni Sir Jobert Pacnis…” inyisemna. Ti sam-itnan! Nagkallatik iti panunotko, Kailian. ‘Nia ngata no agpammarangak?
Ngem dagus met laeng a nagkambioak, Kailian. Narigaten!
“Siak dayta sapsapulem, Ading,” kinunak a dina oras.
Ket inyam-ammonan ti bagbagina. Ni gayam Emy Rose Pedronan dayta, Kailian, ti numero uno iti pasalip ti salaysay a taga-Claveria, Cagayan. Naggapu pay gayam ‘diay Manila.
Ania pay, Kailian, binitbitkon, a, diay bagna. Ket ammom, ti apal manen ni Kompad Dex. Pangkis sa ‘diay isemna. Ngem tapno dina met kuna, inyam-ammok kenkuana ni Emy. Diak la ammo no naalay-ayan ti apasna, Kailian. Numona ket intulodko pay ni Emy iti kuartona ket nabati ni Kompad iti cottage!
Sakbay ti pammigat iti dayta nga alas otso, dimteng ti grupo dagiti taga-GUMIL La Union ken Isabela. Iti manen restoran iti Gaang ti nangananmi. Kaskasdi a nabaknang ti pammigat. Ti nadlawko, Kailian, nabayag man ti pannangan ni Kompad Dex. Gapu ngata ta kaab-abayna ni Emy?
Nalagipko la ket ngarud ni Kompad Raquelito “Itong” Cenal. Inyang-angawmi ngamin a no pudno nga umay ni Emy, a kas intext ni Kompad Ariel “Asseng” Tabag ti Bannawag, yaremminto daytoy tapno addanto metten makuna a partnerna.
Nagsublikami iti mega complex kalpasanna.
Iti registration table, nasirayak da Apo Pacita C. Saludes a kaduana dagiti apokona, Abalayan Daniel (Nesperos), Miks (Arnold Pascual Jose) ken Ailene. Iti aglawlaw, nadlawanmi ken ni Kompad Dex (ni Pastor Batalla a kaduami, nayasidegnan ti bagbagina ket isu a mismon ti umasideg a makipatpatang kadagiti dumteng a delegado) ti delegado nga agmaymaysa iti pagtutugawan iti uneg ti mega complex.
“Agdadamo dayta, la?” impugtomi.
Idi lumabas iti sangomi, pinayapayanmi. Nakiam-ammokami kenkuana. Isu kano ni Apo Reynaldo Dagupion. Sumagmamano kano metten a daniwna ti impablaak ti Bannawag itay napan a tawen. Kalugaranna kano gayam ni Apo Boni Mendoza ti Badoc ngem ti yanna nga adat, dida pay nagam-ammo iti personal.
Ti inobrami, Kailian, binirok dagiti matami ni Apo Mendoza. Nakitami daytoy iti asideg ti pagserkan ti mega complex. Nakipinnayapaykami idi tumaliaw iti yanmi. Apaman a nakaasideg, inyam-ammomin ti kalugaranna.
Kadagiti 193 a tugaw iti tengnga, maymaysa ni Apo Nanding Sanchez a nakatugaw. Makumikom a surat a surat. Siguro, adda simrek iti panunotna, kinunkunami ken Kompad Dex, Kailian. Ta kasta ngamin ti kaaduan a mannurat, Kailian. Isuratda dagiti dumteng iti panunotda a namnamaenda a mausarda iti panagsuratda.
Apaglabes laeng nga alas onse, Kailian, idi dumteng da Apo Godofredo S. Reyes ken ti kaingungotna a ni Dra. Dedicacion Agatep-Reyes. Nupay madlaw a nakapsuten ni Apo Reyes, di pay la kinabaelan ti panawen nga indagel ti riknana a makigamulo iti GUMIL. Ta kas kunana idi iti kombension sadiay Suso, “Agingga a kabaelak, dumar-ayakto latta iti pasken ti GUML Filipinas.”
Wen, dati a gobernador ti Ilocos Sur, ni Dr. Reyes, Kailian. Laureado pay a mannaniw. Dakkel ti naitulongna iti pannakapasantak ti Literaturatayo. Ket no kayatmo a basaen ti maipapan kenkuana, sapulem ‘diay libro a Tan-ok Ti Kailokuan.
Ni man Kapitan ti nangbaybayabay ken ni Apo Reyes idi yalisda iti mas komportable a tugaw, Kailian.
Tallopulo minuto ti napalabas, simmangbay ni Judge Joven F. Costales, sponsor ti pasalip a para kadagiti senior citizens. Nataraki man daytoy a mannurat, Kailian. Di met latta agpulsot ti isasangbay dagiti delegado. Makitam latta ti ragsak iti rupa ti tunggal maysa. Kunak kenka, Kailian, nariknam koma met dayta a ragsak no immayka.
Duapulo minuto sakbay ti alas dose ti aldaw idi sumrek iti mega complex dagiti agkabsat a Baxa, Kailian. Ni Judge Baxa ti naisangsangayan a sangaili ken agsarita iti dayta a kombension. Sinaruno ida ti grupo ti GUMIL Baguio-Benguet (GBB) iti panangidaulo kadakuada ni Apo Luvimin T. Aquino, Sr. a presidenteda. Wen, Kailian, ni Apo Aquino dayta a mangmangngegam kadagiti drama iti nadumaduma a radio iti Kailokuan.
Eksakto met a tengnga ti aldaw idi sumrek ni Apo Guillermo Concepcion. Isu latta daydi naisem a naam-ammok kadagiti naglabas a kombension. Nupay maysan a senior citizen, ta nangabak iti pasalip ti daniw nga inesponsoran ni Judge Costales, nakidser pay laeng ti taktakderna. Kasla di pay limmakay. Nakaparparagsit latta a simmungad.
Madaman ti kaan idi sumangbay dagiti kadua iti GUMIL Cagayan (GC), Kailian. Maysa a mini-bus ti naglugananda ken ti van ni Bokal Viloria. Indauluan ida da Angkel Tony ken Angkel Arthur Urata a panuli ti GC.
Nakais-isem man ni Itong a simmungad, Kailian. Gayam, adda kaduana a balasitang. Aguubing metten ni Kompad Itong, Atanud, inkissiim kaniak ni Kompad Dex. Ti ketdi kunaem, Atanud, imbalesko, kayatnata a pasikatan. Ti katawa ni Kompad Dex, Kailian. Naimbag la ketdin ta dina naipugso ‘diay ngatngatingatenna a karne!
Kalpasan ti nabaknang a pangngaldaw, nayam-ammo dagiti delegado a sinaruno ti kararag iti panangidaulo ni Ma’am Avelina Fe C. Camacho, agdama a bise-presidente ti GUMIL Ilocos Norte (GIN), Kailian.
Naawagan ti bise-presidente ti GF kalpasanna, Kailian. Nagpasango ngarud ti malalaki a bokal ti Segundo distrito ti Cagayan, ni Apo Vilmer V. Viloria. Nakiddaw nga iparangna ti enmienda ti Konstitusion. Ngem saan a naiparang, Kailian, ta adda balido a rason kas maibatay iti linteg.
Tubrik d monotomi a kunada, nakiddaw nga adda koma agpakatawa. Inawagan ngarud ti mangiturturong ti programa, ni Ma’am Rosario “Sayong” A. Bingayen, agdama nga asst. secretary ti GIN, ni Apo Inocencio. Ayna, Kailian, ti laing ni Apo Inocencio nga agpakatawa.
Inlawlawag ni Apo Tejada, auditor ti GIN, no apay a Karit iti Literatura ni Ilokano: Napalabas, Agdama ken Masanguanan ti napili a tema ti kombension ita a tawen. Nabagas man, Kailian, ti rason no apay a kasta.
Kalpasanna, kinadua ni Apo Tejada ni Ma’am Sayong tapno iturongda ti programa ta kadagita kanito ket awan pay ni Apo Pacris a kabadang koma ni Ma’am.
Naawagan dagiti agad-adal iti elementaria tapno akmenda ti doxology. Nagpintas ketdin, ‘ya, Kailian, ti panangakemda! Sinaruno daytoy ti pannakakanta ti Nailian a Kanta iti panangiwanwan ni Ma’am Nora Q. Baclig, Master Teacher I ti Dońa Josefa E. Marcos E/S. Ditan a simmangbay ti ina ti ili, Kailian. Naisem ken langana ti nalaka laeng nga as-asitgan.
Isu ngata nga awan mayat a makibalubal kenkuana ita nga eleksion, kinunkunak man iti bagik. Ken maysa, makita met dagiti proyekto nga insayangkat ti lideratona. Ti laengen mega complex ngay!
Sinaruno a dagus daytoy ti pannakakanta met ti GUMIL-Aweng, Kailian, iti panangidaulo ni Ma’am Fe. Sa ti pammasangbay a sarita ti presidente ti GIN a ni Ma’am Raquel. Impeksana man, Kailian, ti nalaus a panagyamanna kadagiti dimmar-ay. Sa no kasano a naalana ti simpatia ni Mayora Go tapno suportaranna ti GUMIL.
Iti panagsaritana ni Mayora, impeksana ti nalaus a yamanna iti pannakapili ti Currimao a pakaangayan ti kombension, Kailian. Inyibbetna a no ania man ti masapul dagiti makigumil, awan duadua nga ipaayna. Anian a sipsipat ti tallaong, Kailian.
Tinungpal amin dayta ni Mayora, Kailian! Uray damagem kadagiti padak a dimmar-ay ta dika met kuna a ti la taltalanggutangek. Sika ngamin, kunak manen, ta dika met immay ita, Kailian.
Kalpasanna, inyibbet met ni Tisoy Dionisio S. Bulong, ti panglukat a saritana a sinaruno ti intermission number a naggapu kadagiti agad-adal iti Currimao. Sala ti imparangda. Nalaingda man, Kailian, ta di man la naikkat ti banga nga addaan apuy iti uloda.
Inyam-ammo met ni Judge Costales ti agpaay a naisangsangayan a sangaili, Kailian. Maysa daytoy kadagiti alas ti Maui, Hawaii- ni Judge Baxa.
“We must never give up,” kinuna man ni Judge Baxa iti panagsaritana. Linagipna pay dagiti padasda iti Hawaii a nangted kadakuada iti naan-anay a pigsa a sumaranget kadagiti pannubok ti biag, Kailian.
“Agbalintay’ koma a napudno iti propesiontayo a kas mannurat,” kinunana pay, Kailian. Ken “maintain independence of mind.”
Kalpasan ti pammedped, naisaang a dagus ni Apo Prescy Bermudez, BOD ti GUMIL Pangasinan, tapno aglektiur iti panagsurat ti saribitniw, Kailian. Sarita, bitla ken daniw ti kayat a sawen dayta. Daytoy ti kita ti literatura nga inrusuat daydi Apo Pelagio Alcantara.
“Ti saribitniw, nasaysayaat no adda nakaisangratanna. Kas koma iti panagkasangay,” kinuna man ni Apo Bermudez, Kailian. Nangiparang pay iti maysa a paset ti saribitniw a sinurat daydi Apo Alcantara.
Open forum ti simmaruno ket adu kadagiti delegado ti nagsaludsod, Kailian, a sipupudno ken sipupuso met a sinungbatan ti naglektiur. Idi awanen ti agdamag, nangnayon met ni Apo Sanchez iti palawag no ania dayta a saribitniw. Ket ad-addan a nagtig-abkami, Kailian!
Panagsurat met iti Drama A Maysa a Parang ti tinalantan ni Apo Severino “Binnong” Pablo ti GIN, Bucaneg awardee iti napalabas a tawen. Nakitak man, Kailian, no kasano ti panangimutektek ni Judge Costales iti sasawen ni Apo Binnong.
Agalas sieten iti rabii idi malpas ti lektiur. Naiwaragawag kalpasanna ti kaadda ti on-the-spot poetry writing contest. Dua a benneg dayta, Kailian, agdadamo ken bangolan.
Kalpasan ti nabaknang a pangrabii, naisaruno a dagus ti awarding, Kailian. Ditoy a napadayawan dagiti mannurat a nangabak kadagiti nadumaduma a pasalip nga inisponsoran dagiti managayat iti Literatura Ilokana. Agalas nuebe idi daytan, Kailian.
Da Dr. Clarito de Francia ti GBB ken Djuna Alcantara ti GUMIL La Union (GLU) ti nangiturong iti programa.
Immuna a naawagan dagiti nangabak iti salaysay a no sadino ket dagiti estudainte iti kolehio dagiti nakaisangratanna. Inisponsoran man daytoy ti International Ilocano Foundation. Taga-Cagayan, Kailian, ti nangidaulo kadagiti nangabak (kitaem iti ngato)!
Ilocos Norte met ti nangidaulo kadagiti nangabak iti AMMAFLA, Kailian. Ni Apo Elmer Lopez dayta a kalugaran ni Abalayan Daniel.
Nagpasango kalpasanna ni Apo Pacris tapno iparangna met dagiti mapadayawan iti Sta. Raffaella Awards a nagpaayanna a coordinator, Kailian. Inisponsoran man daytoy dagiti kakabsat nga adda ‘diay Italia iti panangyuna da Appo Artemio Raguindin ken Lary Pacpaco. Bayabay ni Apo Pacris ti badigard ti nalatak a kumakanta a ni Diana Ross. Dayawtayo nga Ilokano dayta, Kailian, ta ‘diay kapadatayo a nangisit ti sikona ti nagtalkan ni Diana Ross iti karadkadna.
Simmaruno a naiwaragawag dagiti nangabak iti Tugade Awards a nangidauluan ni Apo Joel B. Manuel babaen ti sarita nga Anghel iti Diding. Sa dagiti nangabak iti daniw ken sarita iti Judge Costales awards.
Nakaaapal dagiti nangabak, Kailian, ta nagdadakkel ti imbolsada a gunggona. Ammok nga immapalka koma met no nakitam ida. Siak koma met ti maysa kadagiti adda iti sango, nalabit a kunaem pay. Asiasia, ‘ya, ngamin ti mangabak. Dakkel a dayaw no maigasatam!
Adtoy met dagiti pinadayawan ti GF gapu iti di magatadan a kontribusionda iti pannakaparangpaya ti Literatura Iluko. Da Apo Saludes (presidential awardee), Arturo “Malutluto, Maib-ibus” Padua (presidential leadership award), Ma’am Emma-Sol Passion Aguinaldo, agassawa a Letty Astudillo-Aquino ken Luvimin Aquino, Crisostomo Ilustre ken ni Apo Fernando O. Obado.
Ne, dimo lamalagip no asino dayta naudi, Kailian? Ala, panunotem man…
Wen, hustoka, ni Apo Obado ket isu ni Mang Bianong iti paboritom unay a drama a Laughingly Yours, Bianong (LYB), Kailian. Ket ammom, dayta ti damok a pannakakita kenkuana. Nakunak iti nakemko a napatgan ti kiddaw wenno dawatko.
Ania ngamin, ‘ya, dayta? Ti makaabrasa wenno makita koma man lang ni Mang Bianong iti personal. Isu nga idi rugian da Apo Luvimin Aquino ti dumar-ay ti kombension ti GF, awanen ti inim-impenko no di ti pannakakitak koma met ti idolok iti radio a ni Mang Bianong. Nadakamatko daytan iti salaysayko itay napan a tawen, Kailian.
Kinunkunak, Kailian, a nabasan sa ketdi ni Mang Bianong ti dawatko iti salaysay isu nga immayen? Ngem uray ania pay ti rason, dakkelen a pagyamanak ta nakitak.
Bassit ngem naparagsit a lakay ni Mang Bianong, Kailian. Iladawanko latta kenkan, a, yantangay dika met dimmar-ay. Mayat pay laeng ti taktakderna; saan a kas kadagiti dadduma nga agkubbodan. No nakitamon ni Berting Labra, kasla adda nagkakaingasanda ken nagpadaanda iti gunggunay. Segun kenkuana, dina kan’ kayat ti nasanger ken sigarilio.
Simmaruno a nagpasango dagiti nangabak iti RFAAFIL. Kaaduan kadagitoy ti awan. Ket ammom, Kailian, maysa ‘toy numo kadagiti napagasatan iti benneg ti daniw. Kutitka met, kunam? Aysus, Kailian, nagbiddutka manen! Ket no pers ‘toy kapatpatangmo. Ala, dinak koma mababalaw no sawsawek dagitoy ta dimo met ngamin marikna ti marikriknak. Kitaem laengen kadagiti ladawan ti pammaneknek, Kailian.
Da Appo Baldovino Ab. Valdez ken Ma’am Raquel dagiti simmaruno a napadayawan, Kailian. Isuda dagiti nakaipaayan ti kangatuan a pammadayaw nga it-ited ti GF kadagiti kamengna a di magatadan ti kontribusionda iti pannakapasantak ti Literatura Ilokana. Bucaneg awards ken ni Apo Valdez idinto a Florentia awards ken ni Ma’am Raquel.
Ket sakbay a naburak ti tallaong, ta agalas dosen iti tengnga’t rabii, naiwaragawag laengen dagiti nangabak iti on-the-spot poetry writing contest. Dimi pay ammo ti kinatao dagiti nangabak kadayta a kanito, Kailian, ta dagiti laeng pen nameda ti naibaga. Iti kabigatanna laengen kano ti pannakapadayawda.
Apaglabes nga alas dose idi agturongkamin kadagiti nakaibalayanmi, Kailian. Ngem no kunam a maturogkamin, nagbiddutka manen. Di latta maungpot nga innistoria, ken pinnadamag ti napasamak iti tunggal mabukel a grupo.

ALAS singko iti kabigatanna, Kailian. Manmano pay laeng dagiti nakariing. Iti iruruarko iti nagturogak, pinayapayannak ti maysa a nataengan nga agkapkape. Indiayana ti panagkapek met. Naammauk a maysa gayam a titser iti nagyananmi a pagadalan, Kailian. Ni sir Leo.
Naammuak ken ni Sir Leo nga adu gayam dagiti ag-Pacnis iti Currimao aglalo iti Brgy. Victoria, Kailian. No kasta, kinunkunak iti nakemko, mabalinko ti agbalin a kapitan sadiay.
Kalpasan a nakasukatak, nagturongakon iti gate. Iti cottage, naisagudak man, Kailian, gapu iti awis dagiti kamannurat. Agingga a naikkanak iti gundaway a nakipag-one-on-one ken Mang Bianong. Agarup maysa oras a nagpatpatangkami, Kailian. Nagpinnadigokami iti padas iti panagsuratan.
Dita a naammuak, Kailian, a nasurok gayamen a walo ribu (wen, 8 000!) a surat ti naidrama iti LYB. Kuentaamon no kasano kabayag ti peboritmo a drama.
Iti misa nga inannong ni Rev. Fr. Federick Astudillo kadayta nga agsapa, imbisikna man ti sabali a kayat a sawen ti GUMIL. Kunana: God-fearing, User, Messanger, Inspirer ken Life. Nagpintas ketdin ti panangilawlawagna kadagita a balikas, Kailian. Abakmo man daytan, a, ta awanka.
Kalpasan ti pammigat, narugian manen ti roll call. Ti GC ti kaaduan a delegado kadayta a gundaway, Kailian. Diak ammo no napnapananen dagiti dadduma a delagado. Napanda siguro binuya ti pakabuklan ti Currimao!
Ni Ma’am Sayong ti nagpaay nga MC kadayta kanito. Ket ammom kadi, Kailian, a nairana met nga anibersario da agassawa a Brigido (presidente ti GUMIL Hawaii wenno GH) ken Rose Daproza (BOD ti GH). Tallopulo ket lima a tawenda gayamen nga agdendenna.
Nakiddaw nga agpasangoda nga agassawa. Bouquet ti insagut kadakuada da Apo Saludes iti panangbayabay kenkuana ni Judge Baxa. Nagdaniw ni Mrs. Daproza kalpasanna a sinaruno ti panagyaman ni mister. Gapu ta kayat met ni Apo Tejada ti makipaset, inruknoyna man ti maysa kadagiti daniwna a naipalaon iti Sakbay A Lumnek Ti Init.
Napadayawan met ni Judge Baxa gapu iti kinasangsangayanna a sangaili ken agsarita. Kalpasanna, pinagsapatana dagiti kabarbaro nga opisial ti GUMIL Bacarra, Kailian.
Naisaruno a dagus ti lektiur iti panagsuratan ti sarita, Kailian. Nagudua ti grupo. Iti biang dagiti agdadamo a mannurat, ni Apo Joel B. Mauel ti nanglektiur kadakuada. Ni met Apo Sanchez iti grupo dagiti bangolan. Dika unay maikkan iti detalye iti napasamak iti grupo dagiti agdadamo, Kailian, ta nairagupak iti yan da Apo Sanchez. Ngarud, no kayatmo a maammuan, kontakem dagiti agdadamo. Adda dita ni Itong, ti grupo dagiti taga-Gonzaga ken Claveria, Cagayan. Sabali laeng ti grupo dagiti estudiante ni Apo Raras, ti ngay pers iti RFAAFIL sarita.
Iti ragupmi, Kailian, trinatar ni Apo Sanchez dagiti kangrunaan a parikut ni bangolan a mannurat tapno makaaramid laeng iti napintas a sarita nga isalipna.. Ket tapno naan-annayas ti taray ti saritaan, maysanmaysa kadakami ti nangibinglay iti padasna tapno makasurat laeng iti nabaked a sarita. Kuna man ni Apo de Francia a masapul ti brainstorming. No ania dayta, inlawlawagna, Kailian. Isu kano ti ar-aramidenna. Ket kinunkunak, Kailian, a padasekto met dayta a sekreto.
Adu pay ti nangibinglay iti padasda. Adda dita ni Apo Mindo Aquino, Ma’am Virginia Duldulao, Dr. Raras. ken dadduma pay. Ti diak ninamnama, Kailian, ti panangawag kaniak ni Apo Sanchez tapno mangibinglay met iti padasna.
Nagpangaduaak. Apay, kualipikadoak kadin, Kailian, a sumarita iti sekreto iti panagsuratan? Ngem adda ditan. Innalakon, a, nga ehemplo ti saritak a Bingo a nangabak iti Umuna a Gunggona iti naudi a pasalip ti Andel Awards. Dinakamatko dita ti dakkel a naitulong ni Manong Jimmy Agpalo (daksanggasat ta di nakaumay nakigumil) gapu iti librona a Duyog ti Singasing II. No kayatmo ti maaddaan iti nasao a libro, Kailian, kontakem ni Manong Jimmy. Ipasiguradok a dakkel ti maitulongna kenka.
Alas onse kinse idi malpas ti lektiur iti sarita. Naisaruno a dagus ti daniw. Nagtitiponkami manen. Sapasap ti pannakalektiur no kasano ti agaramid iti daniw. Alas dose singko idi malpas.
Kalpasan ti pangngaldaw, nayawag dagiti nangabak iti on-the-spot poetry writing contest, Kailian. Iti grupo dagiti nataengan, indauluan ni Apo Taylan dagiti nangabak. Sinaruno da Dr. de Francia, Apo Virgilio S. Naungayan, Apo Raras ken Apo Mindo Aquino (diak la nadamag, Kailian, no agkapin-anoda ken ni Apo Luvimin).
Iti met benneg dagiti agdadamo, indauluan ni Apong Lakay Constante Balanza dagiti nangabak. Sinaruno man ni Kompad Itong, Kailian. Sa da Clarissa Gray, Marlon Sana, Letty Astudillo-Aquino ken ni Apo Dagupion.
Palugodannak man, Kailian, ta taldiapanta ni Kompad Itong. Nakakatkatawa man ti isasalipna. Kasano, sangapulo minuto laengen sakbay a marikpan ti pasalip idi rugianna ti agputar. Napan iti ngato a tugaw ti mega complex iti likud. Dita, indarasna ti nagsurat. Ta kas kunana, kellaat lattan nga adda simrek iti panunotna. Idi ipasana ti entryna, kasta unay a tarayna ta last ten seconds metten.
Ngem kunkunami met ken Kompad Dex, inspirado ni Kompad Itong. Kasano, ket nagumilen (wenno nanggumilen?). Padpadaananmi ngarud ita, Kailian, ti panagawis ni Kompad Itong bareng malanitanen ti boksitmi. Ania ti makunam, Kompad Itong? Adu ti mayat nga agninong, kunam sa! Adda dita da Apo Editor, ni Apo Hidalgo, ni Bokal Viloria, Apo Tony Urata, Apo Arthur Urata… Ay, di nga umanay ti maysa a bus, Kailian!
1:53 idi maisaang ni Ma’am Duldulao, Kailian. No ania ti topikona idi iti Lal-lo, dayta met laeng ti trinatarna. Isu a mabalinko a kunaen a dagiti laeng agdadamo ti nangipamaysa a nagdengngeg. Ket no kayatmo a maammuan no ania dagita, Kailian, ukagem ti Hunio 5, 2006 nga isyu ti Bannawag.
Iti abay met ti paginuman, serioso man ti panagpatpatang da Apo Hidalgo ken Apo Onofrecia Ibarra (naipaay metten kenkuana ti Florentina award), Kailian. Ngem maymaysa ti masiguradok, maipanggep la ketdi iti pannakaitan-ay ti literaturatayo ti pagsarsaritaanda.
“Dina kayat a sawen a no nagresertskan, mabalinen nga iwaras ti impormasion. Masapul pay ti pito agingga iti sangapulo ket maysa a tawen, aglalo iti pakaseknan ti agrikultura, ti palabsem. Masapul ngamin ti naan-anay nga eksperimento iti lokal, rehional ken nasional nga agpang tapno makita nga epektibo,” kuna man ni Ma’am Duldulao.
Kabayatan ti lektiur, nagmimiting dagiti opisial ti GF iti likud.
“Naganas ti agsurat. Ta awan pay nagkuna a ‘Daytoy gayam ni Iniang Duldulao a bakbaketanen’,” inggibus ni ma’am.
Trinatar met ni Apo Lucas ti pannakyulog koma dagiti sinuratan tapno maipablaak iti sabali a lengguahe. Ditoy, dinakamatna ti inestoriana kadakami idi sumangpet iti rabii ti Huebes. Ti pannakaipablaak dagiti sinuratna iti libro nga impablaak ti mangimatmaton iti poetry.com.
Iti panangiturong ni Fr. Danny Laeda, naawagan ni Apo Hidalgo tapno ibinsabinsana ti topikona. “99 percent kadagiti mannurattayo ti nangrugi a nagsurat iti daniw. Kunada siguro a daytoy ti kalakaan a kita ti literatura,” kinuna ni Apo Hidalgo.
Awan man ti arimekmek amin a naitallaong, Kailian. Dumdumngeg ti amin iti pannakaama ti GUMIL.
“Adda met puso ni Editor,” kinunana pay. “Saan a gapu ta di maipablaak ti saritayo ket kunaenyon nga awan pusona. Narigat ti trabaho ti editor. Ngem iti pusona, no mabalin, ipablaakna amin a sinurat. Ngem masapul met a surotenna ti pagalagadan ti magasin ken kitaenna met, a, no adda kalidad dayta a sinurat.” Di man la mauma ni Apo Hidalgo, Kailian, uray kasanon ti panangsirip kenkuana ti init. Agtedteden dagiti ling-etna. Ngem kasta a talaga ni Apo Hidalgo, Kailian. Naanus a mangibinglay iti ammona.
Apaghusto nga alas sais idi rugian ni Apo Manny Diaz ti lektiurna iti salaysay. Tinalantanna pay ti maipapan iti book review. Kalpasan laeng ti agarup tallopulo minuto, simmaruno a dagus ni Apo Baldovino Valdez a naglektiur (salaysay met laeng) kadagiti agdadamo.
Umaw-aweng ti timek ni Apo Bucaneg awardee. Sangkadayawda ti panaglektiurna.
Iti pangrabii, anian a nagbaknang ti naidasar. Tila um-umam a mangan. Di pay umanayen ti pinggan uray bassit laeng iti tunggal potahe ti pidutem. Agasem met dayta nasurok a sangapulo a potahe, Kailian!
Ti pay naragsak a pasetna, Kailian, immay nakipangrabii kadakami ni Mayor Go. Nakilanglang kadakami!
Nakasangok ti grupo ti GBB kadayta a pangrabii. Di manen aggibus ti saritaanmi ken Mang Bianong, Kailian. Nakaragragsak a kasango ti grupoda. Damok a makapulapol dita ni Ma’am Rosalinda R. Jamorabon a bise-presidente, Kailian. Ni Ma’am Jamorabon ti nangyalat iti maikadua a gunggona iti AMMAFLA.
Iti pasado alas nuebe kadayta a rabii, nakoronaan ti Miss ken Mrs. GUMIL Hawaii, Kailian. Binayabay ni Mr. Daproza ni baketna idinto a ni Apo Mindo ti Miss GH. Inyukkor ni Ma’am Aguinaldo, kaduana ni Editor Rambaud, ti sash ti Mrs. GH idinto a da Manang Djuna Alcantara ken Apo Lucas ti Miss GH.
Ni Apo Hidalgo ti nangisaad iti korona, Kailian. Dinaniwan met ida ni Apo Guillermo “Immong” Concepcion. Awan man ti di naduayya iti imbiatna a daniw. Kasla immubing pay dagiti addaanen iti edad a dimmar-ay. Rinuknoyan met da Apo Rodie Taan ken Dr. Consolacin Aquino iti daniw dagiti aribai. Sinaruno daytoy ti mensahe ni Apo Saludes ken Apo Bulong. Di met nagpaudi ni Apo Lucas. Nangisagut iti kanta kadagiti nakoronaan. Adtoy man ti pakabuklanna, Kailian:
Nagpintaskan, Biagko,/ Saniata ti Amianan,/Ditoy pampanunotko/ Di mapunas lagipko/ Iti sipnget ken lawag/ Sikat’ silaw dalanko/ Gapu’t pintasmo/ Nailangitanka a prinsesa biagko…
Napno ti tallaong iti palakpak, Kailian. Nagpintas ketdin ti panagkanta ni Apo Lucas!
Naisaruno ti report ti tesorero ti GF, Kailian, ni ngay Abalayan Daniel. Nupay adu ti rimsua a saludsod, naayos met laeng babaen ti nasayaat a panagsasarita.
MAUDI nga aldaw, Abril 15. Naiparang dagiti paset, babaen ken ni Bokal Viloria nga agdama a bise-presidente ti GF, ti konstitusion a mabaliwan. Kalpasan dayta, naisaruno a dagus ti eleksion. Dagitoy man dagiti napagasatan, Kailian, a mangrienda iti GF iti sumaruno a dua a tawen: Presidente: Bucaneg Awardee Baldovino Ab. Valdez; Bise-Presidente: Florentina awardee Elizabeth Madarang-Raquel; Secretary: Rogie C. Baysa; Treasurer: Ariel S. Tabag; Business Manager: Benjamin P. Pacris; PRO: Leo S. Fagaragan; Auditor: Prescillano Bermudez; Board of directors: Manuel S. Diaz, Jobert M. Pacnis, Avelina Fe Camacho, Luvimin Aquino, Mario Tejada, Fredie Lazaro ken Rodie Taan.
Sakbay a nabilang dagiti butos, Kailian, nadumaduma nga intermission ti naaramid pangur-urayan ti pangngaldaw. Nagkanta manen ni Apo Lucas, sa ni Apo Daproza, Mary Jane Y. Castro, ken Ma’am Mamerta Agustin.
Daytoy ti nakakellaatan ti amin, Kailian. Nagkanta met ni Apo Presidente Bulong. Anian a nagmayat ti panangiyablatna iti No Duaduaem Pay. Ayna, damo dayta a mapasamak iti pasken ti GF. Diak la ammo no adda nangirekord wenno nangivideo, Kailian! Ti isem ni Mrs. Bulong.
Nagpresenta met ni Mrs. Leticia Mercurio Bernabese. Sinaruno daytoy ti bassit a drama nga inakem da Manang Jane ken Apo Luvimin. Pakpakatawa ti impresentarda ket makunak, Kailian, nga awan ti di immisem iti impabuyada.
Dagita met la ketdi ti napasamak iti kalkalpas a kombension, Kailian. Ammok, kasta unay nga apalmo ita. Ngem, ala, bareng makaumaykanto metten ‘ton sumaruno. Ulitek ‘diay balakadko kenka ‘tay napan a tawen: rugiamon ti mangilasin iti singko pisos kadagita masapulam iti inaldaw tapno inton dumteng ti sumaruno a kombension, addakanto metten a makasarsaritak ken makaimatang iti awan kapadpadna a kinaragsak dagiti gumialiano ken gumiliana. Ngem no mabalin, pagbalinemon a siete iti inaldaw ta amangan no kayatmonto ti gumatang kadagiti libro a maidasar. Ken ammotayo met, Kailian, a pangato a pangato ti magatgatang. Siempre, pati payen ti pamasahe.
Kalpasan ti pangngaldaw, maysanmaysa ti nagawid. Diakon nakita ni Kompad Itong, Kailian, ta naglugan iti van ni Bokal Viloria. Kaduana ti ginumilna. Ket kasla makitkitakon nga iti mabiit, agawisen daytoy iti balayda. Ala, siguraduek a mapanakto, Kailian, uray di agimbitar!
Iti panagpipinnakada dagiti mannurat, naibudi ti maysa a kari: umayakto manen ta agiinniliwtayo!
Ne, ala, Kailian, agyamanak iti panangbasam ‘toy padamagko kenka.
(Gibusna)

(Impablaak ti Bannawag, May 7 ken May 14, 2007 isyu)

ASIN!

TUNGGAL aglutoka, saan a dimo madakamat ti asin a pangrekado iti lutuem. Ta ania koma ti ramraman ti masida no awan asinna, ‘la man?
Wen, kas iti betsin a naud-udi a dimteng iti biagtayo, nagbalinen a napateg kadatayo ti asin. Awan imas ti taraon no awan asinna. Daytoy ket ngatan ti kabayagan a rekado nga inarakup ti sangalubongan. Kinapudnona, ti asin ti makunkuna a pundasion ti nagkauna a kaputotan. Daytoy ti inaramatda a pinangpreserba iti taraonda tapno saan a nalaka a madadael. Mamatida pay a ti asin ti mangmangted ti kired kadakuada iti panagbiaheda iti adayo.
Gapu iti kinarigat ti mangpaadda ti asin kadagidi a panawen, nagbalin daytoy a kapatgan a produkto iti sibubukel a pakasaritaan ti sibilisasion. Nagbalin a mitsa ti gubat kadagiti pagarian agingga iti nasapa a paset ti 1900s.
Mabuisan pay idin ti asin ‘diay China sipud pay idi naikaduapulo a siglo sakbay ni Kristo. Idi met panawen ti maaw-awagan ti Middle Ages, adda grupo dagiti agdaldaliasat a nakalugan iti agarup 40 000 a camel ti nagdaliasat iti nawatiwat a disierto ti Sahara nga addaan iti ukkon nga asin tapno isukatda laeng kadagiti maalada nga agbalin a babaonen.
Ket ammom kadi a naggapu iti Ehipto idi 4 000 B.C. ti umuna nga asin? Sinaruno daytoy ti nagtaud iti Gresya ken Roma. Kinapudnona nagbalin a pannakakuarta ti asin idiay Roma.
Ti Latin a balikas a salarium a kayatna a sawen, bayad iti porma ti asin, ket isu ti nagtaudan ti puon a balikas a salary wenno sueldo. Ngem ti yanna nga adat, dagiti nabayadan iti asin, agperdisionda ta nalaka a madadael ti asin no mabbasa wenno nalam-ek ti panawen. Dagiti mangmangged a Romano, asin ti katukad ti bambannogda wenno ti pannakasueldoda.
Maipalagip pay a napateg ti asin nga iruknoy iti nagannak ti asawaen a babai sakbay ti kallaysa. Nagbalin daytoy a kannawidan idiay Roma agingga iti maikawalo a siglo.
Bimmaba ti pateg ti asin idi panawen dagiti Phoenicians gapu ta immadu ti produksion. Adu nga asin ti maibibiahe kadagiti nadumaduma a nasion. Nalaka laeng ngaminen idi a makapataudda iti asin. Sibuganda laeng iti danum-baybay ti napalanas a disso ket urayenda laeng nga agmaga babaen ti pannakainitna, presto, addan akupenda nga asin nga ilako. Saan a kas idi nga adda disso a nairanta a pagalaanda laeng iti asin a naurnong kadagiti aglawlaw ti batbato iti baybay.
Idi met panawen ti Emperio dagiti Mali, maikasangapulo ket dua a siglo, dagiti negosiante iti Timbuktu, ti pannakaruangan ti Disierto ti Sahara, maisukat ti asin iti balitok. Sakbay a makastrek dagiti agbibiahe a mapan agangkat iti asin iti disso iti labes ti disierto, masapul a mangtedda iti balitok a pannaka-toll feeda no kadagitoy koma a panawen. No kasano kadagsen ti balitok nga imbayadda iti Timbuktu, kastanto met laeng ti kadagsen ti asin a masapul a yawidda. Daytoy ti mapapati a namunganayan ti nakakaskasdaaw nga ibabaknang ti siudad ti Timbuktu a nagramutan met ti implasion iti sibubukel a Europa, nga agim-import iti asin.
Insayangkat met ni Mohandas Gandhi ti India ti nalatak a Martsa Ti Asin a nangkaritanna iti gobierno ti Britania a nangmonopolyo iti asin.
Ay, ania ketdin, ‘ya, a nagadu ti pakasaritaan ti asin! Ngem ania, aya, daytoy nga asin?
Sodium chloride (NaCl) ti awagda iti siensia daytoy puraw a crystal a banag a kaarngi la unay ti betsin. Daddadakkel laeng. Awan angotna. Naapgad ti ramanna. Ken daytoy ti maysa kadagiti manmano a mineral a mabalin nga ipauneg ti tao.Tallo ti klase ti asin: unrefined, refined (wenno table salt) ken iodized.
Napateg dagiti elemento a sodium ken chlorine iti amin a kita ti nabiag a pakairamanan ti tao. Ngem masapul nga ipauneg laeng dagitoy a kas asin. Madi nga agsinada. Makapatangad iti barsanga ti chlorine ken sodium, kunam sa!
Kitaentayo dagiti klase ti asin.
Unrefined salt. Saan a napino. Nakersang. Daytoy ‘tay asin a naani lattan wenno nakuykoy iti nakaurnonganda a disso. Agduduma ti raman dagitoy depende iti yanda a lugar. Makuna ngarud nga addaan iti naidaddaduma a raman ti asin idiay China no ikumpara idiay Roma. ‘Diay Ilokos ken ditoy Cagayan.
Kuna dagiti dadduma a nasalsalun-at nga ipaunegtayo ti unrefined. Ta awan pay nailaok a kemikal iti pannakaprosesona. Ngem ketdi, adda sugsugpetna gapu iti laokna a magnesium ken calcium. Mapapati pay a kurang iti iodine daytoy a kita ti asin isut’ gapuna a di makatulong iti pannakailiklik iti sakit a hypothyroidism wenno goiter.
Refined salt. Daytoy ‘tay aw-awagantayo iti table salt. Kadagiti amin a maparpartuat, agarup pito a porsiento laeng ti maar-aramat a rekado. Maar-aramat ketdi dagitoy iti panagaramidan ti sabon, textiles ken fabric. Adu ti proseso a pagdalanan daytoy nga asin tapno mapagtalinaed ti kalidadna iti merkado. Agdalan iti makunkuna a purification wenno pannakadalus a pakaikkatan dagiti magnesium ken calcium a laokna. Maisaruno ditoy ti evaporation a pakaurnongan iti puro a sodium chloride. Kalpasanna, malaokan daytoy iti anticaking agents a mangsultop iti dam-eg ti asin ket malapdan ti panagrerekket dagiti crystals. Isunto pay laeng ti pannakaipakete dagiti nasao nga asin.
Iodized salt. Daytoy ‘tay asin a table salt a nalaokan iodate, sodium iodide ken no dadduma potassium iodide tapno makatulong iti tao a manglapped iti sakit a goiter. Mapan laeng nga 150 µg (micrograms) ti kasapulantayo nga iodine iti inaldaw. Nupay bassit laeng, saan a kabaelan nga ipaay daytoy dagiti nateng isut’ gapuna a napanunot dagiti otoridad ti salun-at ti pannakailaok ti iodine iti asin.
Adda met baro a kita ti asin a mailaklako ita idiay Europa kangrunaanna iti Germany. Daytoy ti fluorinated salt. Imbes nga iodine, sodium wenno potassium fluoride ti naigamer iti table salt. Nalaka laeng a mailasin daytoy ta dumuyaw ti marisna gapu iti nailaok pay a folic acid a kasapulan la unay dagiti masikog nga inna, saan a puraw a kas iti gagangay nga asin nga ammotayo.
Idiay Yanomami,iti abagatan nga Amerika, bassit-usit laeng ti panagusarda iti asin. Ngem dakkel a parikut ti ibunga daytoy. Pagaammo ngamin a ti asin ti mangbalanse iti likido iti bagi.
Ngem kas pagsasao, dakes amin a sobra. Ket no sobra met ti panangipaunegtayo iti asin, adda dagiti madi nga ibungana iti salun-attayo.
Iduronna kano ti tao tapno agangkit. Nupay bassit pay dagiti pammaneknek itoy, mamati dagiti eksperto nga adda pannakainaig ti angkit iti nakaro a panangipauneg kadagiti naapgad.
Hypertension wenno panangngato ti presion ti dara a mangibunga iti pannakaatake iti puso wenno utek. Natakuatan iti panagadal a dakdakkel ti posibilidad a maatake ti tao a sobra unay ti panangipaunegna iti naapgad ngem kadagiti kontrolado laeng ti panagipaunegda.
Heartburn wenno kasla maur-uraman a barukong as mangibunga iti panagal-al ken naalsem a panagraman.
Osteoporosis wenno panagrukop dagiti tulang. Bassit pay laeng dagiti ebidensia mainaig itoy. Ngem agtultuloy ti panagadal dagiti eksperto ta mamatida a makadangran met ti asin iti pannakadebelop dagiti tulang.
Kanser iti bituka. Masisiim ita ti asin nga adda iti likudan daytoy a sakit gapu iti ingangato ti addana kanserna iti bituka idiay Hapon. Pagaammo a kaykayat dagiti Hapon ti naapgad ken naadat.
Edema. Daytoy ‘tay panagurnong ti danum kadagiti tisyu, organ ken cavity iti bagi malaksid kadagiti tulang. Bunga kano daytoy ti saan a nasayaat a panagkurri ti kidney. No kidney kunatayo, kontrana la unay dagiti naapgad a taraon.
Kasano ngarud ita kaadu ti rumbeng nga ipaunegtayo nga asin?
Kadagiti naipablaak a rekomendasion dagiti nadumaduma a pagilian, nupay dida agpapada iti ibagbaga, ta agpannuray dayta iti metabolismo ti tao, magupgop ketdi ti kinapudno a rumbeng a di koma lumbes iti innem (6) a gramo nga asin ti ipaunegtayo iti inaldaw.
Masarita a saan laeng nga iti actual a langa ti asin ti pakaalaantayo iti asin. Dagiti masaramsam ita, no kasano ti pannakadudogda iti betsin, kasta met ti pannakadudogda iti asin tapno ad-adda pay nga umimas ti ramanda ket makaay-ayo kadagiti aggatang.
Maibalakad ngarud a kitaentayo koma ti ramen ti ipaunegtayo a taraon. Kitaen ti label iti likudna tapno ammo ti likliklikan. No adda pannakabalinna, gesdanen ti mangipauneg kadagiti sitsiria wenno dagiti magatang kadagiti fastfoods. Duma laeng dagiti natnateng ken prutas a pagtaudan ti kasapulantayo a bitamina ken mineral.
Agannad laeng kadagiti makunkuna a kasukat ti asin wenno salt substitute kas koma iti soy sauce, fish sauce ken oyster sauce ta nalabes ti apgad dagitoy iti kinaadu ti naaramat nga asin iti pannakaprosesona. Addaan pay dagitoy iti potassium chloride a mangibunga iti nalabes a potassium iti bagi. Ti sobra a potassium, parnuayenna ti hyperkalemia. Maigunamgunam a dagiti adda sakitna iti kidney, puso ken diabetes, dida koma basta agusar lattan kadagiti salt substitutes. Agpabalakadda pay nga umuna kadagiti doktor.
Pudno unay a napateg ti asin iti biagtayo. Kinapudnona, nadakamat pay iti Biblia daytoy a rekado. Ket ammom kadi a 35 a berso iti Biblia ti nakadakamatanna? Kalatakan ditoy ti napasamak ken ni Lot a nagbalin nga asin kalpasan a sinalungasingna ti imbaga ti anghel a dina koma taltaliawen ti siudad ti Sodoma kadayta a papanawda. Sumaruno ditoy ti nalatak a sermon ni Jesus iti bantay. “Dakayo ti pannakaasin dagiti amin a tattao. Ngem no timmamnayen ti asin, saanen a mapaapgad. Awan serserbinan, no di ket maibelleng ket mapayatpayatan.” (Mateo 5:13).
Iti pay ngamin relihion a Shinto idiay Hapon, maar-aramat ti asin iti pannakadalus ti tao iti basol!
Ala, rugiam ngaruden ti agluto. Dimo liplipatan a laokan iti asin ta dinto ket agmisuot dagiti kabbalay no awan ramraman dayta. Kontrolado laeng. Kalpasanna, isuromto ‘ta anakmo a nagay-ayam iti nagmalem tapno didanto kunkuna dagiti tao kenkuana, “Awan ti asinyo, Balong?”
(Gibusna)

(Nayimail iti Bannawag, Hulio 9, 2007)

KIMAT LAENG TI DI MABALES!

PANAWEN manen ti tudo. Panawen met nga agruar dagiti nananam nga abal-abal. Panawen a panagsulbod dagiti rabong ti kawayan a naimas a sagpawan iti tinuno a lames a laokan iti bulong ti saluyot. Panawen a tinagtagiuray ni mannalon tapno makaitukit manen iti bin-i. Ngem panawen met daytoy dagiti nakabutbuteng a kimat!
Ania kadi ti kimat?
Ti kimat ket maysa a dakkel nga electric discharge a no sadino a dagiti electric charges (positive ken negative) ket di agpabatubat a mangsapul iti kalangenda. Mapasamak daytoy panagsisinnukat ti electrical charges iti nagbabaetan dagiti ulep wenno ti ulep ken daga a mismo. Ket iti pannakaurnongda, mapasamak ti panagbettak nga isu metten ti manggngegtayo a gurruod ket ti gilapna ti makunkuna a kimat. Saan nga asi-asi ti kinapigsa ti kimat ta tunggal kumanabsiit daytoy, imetna ti riniwriw a boltahe. Segun pay iti Lightning Protection Institute, ginasut a kimat ti mairusrusod iti daga iti tunggal darikmat.
Nalawag ngarud a ti kimat ken gurruod ket aggiddan ti pannakapasamakna. Biddut ti panangipapan nga umun-una ti kimat sakbay ti gurruod. Naladladaw laeng ti gurruod iti pannakaammotayo ta nabunbuntog ti uni (sound) ngem ti lawag (light). Agarup 3 a riwriw a metro iti kada segundo a daliasaten ti lawag idinto a ti uni ket agarup 346 a metro laeng iti kada segundo! Isu a nabayagen a nakitatayo ti kimat ngem sumagmamano pay a kanito sakbay a mangngegtayo ti gurruod.
Iti panagadal dagiti sientista, naammuan a ginasut a kimat ti mapaspasamak iti kada segundo iti intero a daga. Isuna laeng ta ditayo makita ti kaaduan kadagitoy.
Kas nasaon, napeggad ti kimat gapu iti imet daytoy a boltahe ken koriente. Masapul ngarud ti panagannad tapno maliklikan ti disgrasia a kakuyog daytoy. Iti laeng kalkalpas a bagyo a Caloy, adda dagiti natay nga innala ti kimat iti Kamindanawan.
Adtoy dagiti sumagmamano nga addang tapno saan nga agbalin a biktima ti kimat:
Umuna, no madama ti kimat, dika rumrummuar iti pasdek a yanmo. Umadayoka ketdi iti asideg ti tawa wenno ridaw. No mabalin, mapanka iti kaunegan a paset dayta pasdek! Ngem no addaka met iti ruar, ikagumaam ti umuneg iti balaymo wenno iti ania man a pasdek. No madamaka met nga agmaneho, agsardengka pay laeng ket liklikam ti umiggem kadagiti landok a paset ti luganmo. Makatulong kenka dagiti steel parts ti lugan.
Maikadua, dika agaramat kadagiti aplayanses a maisaksak iti kuriente. Ta no bilang makimat ti linia nga agturong iti balaymo, sumrek daytoy iti aplayanses ket dakkel ti posibilidadna a madadael ken makariknaka iti makunkuna nga electrical shock. Ti dakesna, no mapakaruanka.
Maikatlo, umadayoka iti danum. Dika aglaba wenno agnunog iti bath tub wenno swimming pool. No addaka met iti karayan wenno baybay nga agbarbarangay, ikagumaam ti tumakdang a dagus ket agsapulka iti disso a mayadayoka iti risgo ti kimat.
Maikapat, iwayatmo ti makunkuna a 30-30 rule. Kayatna a sawen, no addaka iti ruar, umunegka a dagus iti pasdek wenno balay aglalo no kasta a mangngegam ti gurruod 30 segundo wenno ab-ababa pay kalpasan a nakitam ti kimat. Narisgo ngamin ti aglawlaw no kasta ti pasamak. No nagkalman ti aglawlaw, masapul a palabsem ti 30 minuto kalpasan ti naudi a pannakakitam iti kimat sakanto rummuar.
Maikalima, liklikam dagiti banag a pagaayat ti kimat a dalapusen a kas koma iti kayo wenno ania man a nangangato a pasdek a naiputputong la unay wenno adayo kadagiti adda iti aglawlawna. No addaka met iti ruar, ibellengmo amin a landok nga adda dita bagim kas koma ti arado, pala, gabion wenno buneng no addaka iti bangkag wenno talon.
Maikanem, dika agus-usar iti nalabaga a kawes . Daytoy ti naynay nga ibagbaga dagiti nataengan. Pagaayat kano ti kimat a dalapusen dagiti narangrang a maris. Ket awan met siguro ti dakesna no patiem daytoy.
Dagiti nangangato a pasdek ken uray payen dagiti eroplano ken barko ket addaan dagitoy iti makunkuna a lightning arresters nga agserbi a salaknib iti kimat. Dagitoy nga arresters ti pagnaan ti kimat tapno agdiretso a mairusod iti daga ket saan a makadadael kadagiti ramramit iti dayta a pasdek wenno klase ti lugan.
PADAS

Addaak idi iti haiskul. Nagbakasionak iti yan da Anti Ana ken Angkel Tasiong ‘diay San Francisco, Luna, Apayao.
Iti maysa a malem, nagpaiduma ti pudotna. Ngem sumagmamano laeng a kanito, kellaat a nanglangeb ti tangatang. Sa nagangin iti napigsa. Iti aglawlaw, agrikusrikus dagiti tuwato a kasla ketdin agpiestada.
Dina pay naitintinnag ti bayakabak, addaytan dagiti nakatadtadem a kimat a sarunuen ti kumanabraang a gurruod a kunam la no adda laeng iti tuktok ti balay. Nalagipko ti sangkasao ni Tatang a talaga a kasta dagiti kimat ken gurruod no damondamo ti tudo. Napudot kano pay la ngamin ti aglawlaw. Sangkaibagana kadakami ‘diay balay a dikami rumrummuar ta karungsot ti kimat no damdamona. Nataltalged kano laeng ti rummuar no nabayagen a maibuybuyat ti tudo ta napalamiis no kua kanon daytoy ti temperatura ket saanen a makadanon iti daga dagiti sanga ti kimat.
Nagturongak iti kosina ket diak ammo ta imbes a mabutengak kadagiti kumanabsiit a kimat, innalak ketdi ti tugaw iti abay ti lamisaan ket impuestok ti nagbuya iti tawa. Urayak la mairap no kasta nga agkimat!
Intinnagna ti nagpipigsa a tudo. Maay-ayatanak a mangbuybuya kadagiti agtinnag a tudo a dagus a kaemen met la ti mawaw a daga a pinakarandikang ti kalgaw. Pagammuan, naggilap iti makabulsek iti sangok a sinaruno a dagus ti kanabraang. Kunak idin no natiruanak iti kimat. Idi maalawko ti riknak kalpasan ti pannakakellaatko, isu pay laeng ti panagbutengko.
Nangngeg met da angkel ken anti ti kimmanabraang ket immayda iti yanko. Nakitami laengen ti puon ti kapasanglay iti abay ti niog iti sango ti tawa nga immasuk, agarup uppat a metro laeng ti kaadayona!
Idi agnadnad ti asuk, nakitami laengen ti kasla naguradan a kayo ti kapasanglay.
Nagnaan ti ngipen ti kimat! kinunada.
Manipud idin, adda phobiak iti kimat. Pagyamanak laengen iti Dios ta saanak idi a nakimat. No kaskasano… ay!

NAIMAS pay laeng ti agbiag, Annad iti amin nga annad ti kasapulan! Laglagipen, di mabales ti kimat. Ken awan pidua ti makimat! Naimbag koma no kas iti napasamak kadagiti nakimat iti Isabela ti kapay-an! (Naipablaak ditoy Bannawag dagiti agtutubo a pimmigsada idi makimatda.)
(Gibusna)




(Impablaak ti Bannawag)

NARIGAT MET GAYAM TI AGPAKORIENTE!

SEGUN iti istoria dagiti nataengan, nalaka laeng ti panagpakorienteda. Kas koma iti purokmi nga Amianan ditoy Ammubuan, maysa kadagiti 19 a barangay ti Ballesteros, impartianda laeng iti aw-aw dagiti para konekta, presto, addan korienteda. No mano a balay ti nagkakoriente. Ken libre pay!
Ngem dayta ket no manon a tawen ti napalabas!
Ita, kudkodem la ketdi ti di met nagatel nga ulom gapu iti kaadu ti rekisitos ti panagpakoriente. Saanen nga asi-asi. Adu dagiti papeles a rumbeng nga ipagnam. Ken nagasto pay. Saan nga umanay ti dua a baboy a patarayem!
Adtoy dagiti dalanem a proseso ken bayadam sakbay a makakorienteka:
I-securemo ti titulo ti daga a nagsaadan ti balayyo. No di namilmiliaran daytoy, todas ni laing, kapilitan a bayadam! No ngay nasuroken a duapulo a di nabaybayadan?
Ngem, ala, bay-am ta nupay kasta, adda ti ten years back a makunkuna. Kayatna a sawen, sangapulo la a tawen ti bayadam. Paid all no kuan uray singkuenta a tawen payen a di nabaybayadan. Mano ti tinawen, kunam? Depende ti klase ti daga dayta. No agricultural, wenno adda iti asideg ti highway wenno addaka iti siudad siempre nanginngina laeng. Ngem uray pay no mano, kuarta latta dayta.
Masapul nga ipaseroksmo iti lima a kopia ti titulo ti daga.
No saan a sika ti nainagan iti titulo, agpaaramidka iti affidavit of consent iti abogado. Papirmaam daytoy iti akindaga ti nagbalayanyo. Uray pay daga dagiti nagannak kenka.
Masapul ti kasuratan ta ipaneknek daytoy a sipapalubosda kenka nga agbalay dita. Ngem sakbay a mapanka iti abogado, agpasedulakayo iti akindaga ti nagbalayanyo. Kasapulan dayta ti abogado iti panagaramidna iti affidavit. No nagabogadoka, siempre, kuarta man daytan! No makasarakka iti karatista nga abogado, nalpaskan!
Ngem no met regular a mamilmiliaran ti daga, ti laengen nagbayadan ti kasapulam. Ipaseroksmo daytoy iti lima met laeng a kopia.
Kalpasanna, agpaaramidka iti electrical plan ti balaymo. Masapul a kadagiti rehistrado nga electricians ti pagpaaramidam. Saan a gapu ta ammon ti kaarrubam ti agdrowing, isun ti pagaramidem. Ipaseroksmo iti lima a kopia.
Iti pay electrical plan, masapul a pirmado ti rehistrado nga electrical engineer. Iti nasao a plano, makitam ti lay-out ti balaymo ken no ania dagiti maikabit. No mano nga outlet, bombilia ken kangrunaanna, no mano ti kapasidad ti kuriente ti mabaelan ti fuse. Kasapulam daytoy tapno ammom ti ar-aramatem ket dikanto ma-overload. Ti overload ti pakadadaelan dagiti aplayans. Ti dakesna, no adda ag-short circuit ket manggubuay iti apuy!
Masapulmo pay ti Application for Electrical Permit ken Certificate of Final Inspection/Completion. Ngem kaaduanna a dagiti mangaramid iti electrical plan, awtomatiko a yaramidandan kadagiti nasao a papeles. Ipaseroksmo manen iti 5 a kopia.
Mano manen ti magasto dita? Depende manen no kasano kadakkel ti balaymo. No bassit laeng, kas pangarigan di lumbes a 35 metriko kuadrado, lima gasut a pisos. Ngem no dakkel ti balaymo, a, ket namnamaem a nasurok a sangaribu daytan.
Sumaruno ti ipapanmo iti rehistrado nga arkitekto tapno agpaaramidka iti building plan. Iti nasao a plano, makitam ti perspective ti balaymo, ti locationna, ti site development plan, floor plan, front elevation, left side elevation, foundation plan, roof framing plan, det. of col. footing, det. of rafter, ken det. of roof beam. Ipakita dagitoy ti kinarakaran ken langa ti balaymo. Iti maudi a pahina, ti bill of materials a nakailanadan dagiti nagastom a nagpatakder iti balay a pakaibasaranto ti bayadam iti munisipio.
Siguraduem a pirmado ti rehistrado a civil engineer ti nasao a plano nga ipaseroksmo latta iti 5 a kopia.
Ti bayadam: ti arkitekto ken ti inhiniero. Kuarta man daytan!
Mapanka iti munisipio kalpasanna. Ipakitam dagiti papeles a nalpasmon ket ibagam iti Engineer’s Office nga agaplayka iti building permit ken certificate of occupancy. Naaramiden dagiti form ket ti laengen ag-fill up ti obraem.
Inton malpasmo dagitoy, agsublika iti inhiniero sibil ta papirmaam ti building permit kenkuana. Maysa a tip: kitaem no adda am-ammom a politiko a civil engineer ta isun ti pagpapirmaam. Saan a nangina ti singir dagita. Mabalin a libre pay ta asidegen ti basingkawel.
Ipaseroksmo manen iti lima a kopia.
Agsublika manen iti minicipal engineer’s office. Ditoy, pirmaanen ti municipal engineer dagiti building permit, certificate of occupancy, application for electrical permit, ken ti certificate of final electrical inspection/completion.
Kalpasanna, mapanka iti opisina ti MPDC iti met laeng ikub ti munisipio. Bayadam ditoy ti kinontar ti muncipal engineer a bayadam. Mairaman kadagiti bayadam dagitoy: land use zoning, line and grade, building, plumbing/sanitary, electrical, mechanical, certificate of electrical inspection, ken occupancy. Kalpasanna, agsublika iti engineer’s office tapno isuratda kadagiti papelmo ti OR number a nagbayadam.
Iti engineer’s office, adda bayadam dita. Ti dakesna, awan resibona! Para merienda? Isuda la ti makaammo.
Nalpasen kunam? Wen, nalpasen. Ngem iti munisipioka pay laeng a nalpas. Mapanka pay iti kompania ti koriente (CAGELCO no ditoy Cagayan). Dita, adu manen ti rumbeng a leppasem.
Inton mapanka iti opisina ti koriente, ti laengen kopiada ken ti kopiam a pappapel ti adda kenka. Nabatin ti para iti munisipio (3 a kopia).
Uray dika pay napan iti munisipio wenno iti opisina ti koriente, mabalinmon ti agpa-install kadagiti waya iti uneg ti balaymo basta adda kenkan ti electrical plan. Kababaan ti lima gasut a panagpa-install.
Saan met nga asi-asi ita ti bayad dagiti waya a maikabit kasta metten dagiti electrical accessories (switch, nail clips, junction box, staple wire, electrical tape, 1-hole panel board). Dagiti numero 10, 12, ken 14 a PDX a waya, susapo, ti nginada. Treinta agingga iti singkuentay singko ti kada metro! Ribu a pisos iti no mano laeng a metro a maiwayway iti balaymo.
Iti opisina ti koriente, agseminarka nga umuna. Saan nga inaldaw ti seminar. Masapul ngarud a damagem no ania nga aldaw ti nayiskediul. Ti dakesna no awan kaduam nga agseminar kadayta nga aldaw. Ta kas kapadasan ‘toy nagsurat, saan a maituloy ti seminar no dududua wenno taltallo ti aplikante. Yuray manen ti sumaruno nga iskediul bareng adukayton. Dua lawas ti palabsem manen!
Iti seminar, ibagada dagiti kasapulam nga ipagna sakbay nga aprubaranda ti aplikasionmo nga agpakoriente. Ilawlawagda met dagiti agdama a linteg maipanggep iti panagpakoriente, dagiti rumbeng a bayadam ken liklikam no kasta nga addan korientem. Ibinsabinsada pay dagiti pagannurotan iti panagbayad ti koriente, dagiti penalties ken annongen dagiti consumers no mapanda iti opisina.
Kalpasanna, masapul a paaddaaem dagitoy: 1x1 ID (2 a kopia), sedula, resibo ti service drop a ginatangmo, resibo ti pagbaybayadan ti kaarrubam nga addan korientena, ken poste a pangipagnaandanto iti ikabitda a service dropmo. Masapul a tunggal 25 a metro, adda poste nga ipasokmo nga agarup 10 kadapan ti kangatona ken lima pulgada ti kalukmegna.
Masapul pay unay nga adda bukodmo a poste nga ipasokmo iti abay ti poste ti koriente tapno ditoy nga isaadda ti metrom. Saanen a kas idi nga ipanda iti bakrang ti balaymo.
Kasapulan ti resibo ti pagbaybayadan ti kaarrubam ta ditoyto nga ipaabayda ti numerom. Maigunamgunam met a surotem ti maibaga kenka a brand ti service drop a gatangem. Dika aginlalaing a gumatang iti kaykayatmo ta dida ikabit no dika sinurot ti kayatda. Saanen a kas idi a kumporme lattan ti gatangem. Ta adu kano ita dagiti agkaraiwara a substandard a klase.
Iti padas ti kasinsinko, nagparikut ta nakagatang iti substandard a service drop. Idi addan korienteda, nadlawanna a nakalidlidem dagiti bombiliada uray no hundred watts! Idi agreklamo, naammuanna a gapu dayta iti service drop a ginatangna. Kapilitan a gimmatang iti baro!
Ti bayad dagiti mangikabit iti korientem ket depende no mano a poste ti impasokmo. Ditoy ilimi, P60 ti tunggal poste. Siguraduem met a nakatakderen dagiti poste no umaydan ikabit ti korientem. Ta no saan, panawandaka ket agsublidanto laengen. Ngem iti dayta a panagsublidanto, addan mainayon a bayadam a kas dusam iti dimo panagtungpal kadagiti reglamentoda.
Maibilang kadagiti bayadam iti opisina ti koriente dagitoy: MF, housewiring, kWh deposit, meter accessories ken bill deposit. Nasurok a dua ribu dayta!
Ania dayta a bill deposit?
Baro a linteg ti bill deposit. No saan a nasursurok ngem tallo ti silawmo, P660 ti bayadam ngem no adu ti silaw ken outletmo, nasurok a sangaribu. Daytoy ket segun iti bilin ti RA 9136. Awan maaramidam kadayta!
Daytoy a depositom, ket maalamto met laeng kalpasan ti 36 a bulan (3 tawen) a dika nagpalia a nagbaybayad iti korientem. Ngem no nagpaliaka, ditoy nga ikkatenda agingga a maibus ti depositom.
Ita, dagiti maputolan iti koriente, awtomatiko metten nga adda bill depositna a sangaribu inton ipaikabitna manen. Isu a maibalakad a di koman urayen nga agpaso ti panagbayad. Agbayad agingga a nasapa!
Dagiti nadakamat ket para kadagiti non-indigent nga agaplay nga agpakoriente. Dagiti indigent, ti laeng makuna a benepisioda ket ti libre a 30 metro a service dropda nga ited ti opisina ti koriente ken ti libre a metro. No nasurok a 30 metro ti service drop a masapul, gatangem daytan.
Iti met munisipio, saanen a masapul ti building plan. Ti laengen dua a ladawan ti balay (sango ken likud) a mangipakita ti kinanumo ti aplikante. Ti panagipagna, agpada met laeng iti non-indigent.
Nabannogkan a mangsursurot iti proseso? Ita, kayatmo pay ti agpakoriente?

(Gibusna)

DIMO IPALUBOS A BASURA TI SARAMSAMEM!

INTARAYDA iti ospital ti nasurok la a tallo ti tawenna nga anak ti kalugaranmi itay napan a tawen gapu iti sakit ti tian. Kuna ti doktor a naradradan ti bituka ti ubing. Naammuan a gapu daytoy iti sopdrinks a naynay nga in-inumenna. Di nabaelan daytoy ti sobra nga asido a naurnong iti bagina.
Ti la pagsayaatanna, saan pay a nakaro ti sakit. Naala pay laeng iti agas. Ket manipud idin, ipariten dagiti naggannak ‘toy ubing a painumen iti sopdrinks ti anakda. Narigaten no maisarsarak kano pay ti dungdunguenda nga anak gapu laeng iti junk foods.
Junk foods? Ania daytoy?
Ti junk foods ket dagiti taraon a napno iti calorie(wenno pudot) ngem awan pulos sustansiana. No adda man, bassit-usit laeng! Isut’ gapuna a naawagan iti junk. Ti balikas a junk foods ket binukel ni Michael Jacob Son, maysa nga Amerikano a Nutrition Specialist.
Napno iti taba, kolesterol, asukar, sodium wenno asin dagitoy a taraon. Kasta met iti additives wenno kemikal tapno agbalin a makaay-ayo saan laeng nga iti langa no di ket pati iti panagraman. Iti ababa a pannao, basura a taraon!
Ania ngarud dagitoy taraon a maaw-awagan iti junk foods?
Biddut ti panangipapan ti kaaduan kadatayo a dagiti laeng tsitsiria ti makunkuna a junk foods. Mairaman met ditoy dagiti dulsi, jelly, softdrinks, cookies ken dagiti nabayag a naailutluto iti manteka kadagiti panganan wenno fast foods.
Iti panagadal, 90% ti kolesterol dagiti makunkuna a deep fried foods kadagiti restoran. Dagiti met cookies, nupay naisurat a fortified with vitamins wenno ania ditan a sustansia, bassit laeng ti imet dagitoy a sustansia. Saanda latta a maartapan ti sustansia nga adda kadagiti natural a makan wenno saan a nalaokan iti preserbatibo.
Gapu ta mayarig iti basura, mangted laeng dagitoy a makan iti parikut iti salun-attayo. Ngem nakaledleddaang a panunoten ta isu pay ti pagaayat saan laeng a dagiti ubbing ngem uray pay dagiti addan nakemna.
Ania la unayen, aya, ti adda kadagiti junk foods ta kasta la unayen ti pananggustotayo?
Umuna unay, affordable. Nalaka. Kabaelan iti bolsa. Adda la salapim, makagatangkan iti ngalngalngalem.
Maikadua, nalaka a sapulen ta adu ti suplay. Agkaraiwara. Saan a kas kadagiti natural a taraon a kas iti prutas a rumbeng nga urayen pay ti panawenda sakbay a makaramanka.
Maikatlo, nananam ken makaay-ayo ti langada. Ken talaga met a naimas gapu iti nailaok a kemikal a manggutigot iti panagramantayo tapno sapulsapulentayo iti kanito naramanantayo. Adda addictive effectda!
Ken gapu kadagiti makaay-ayo a komersial kadagiti babasaen ken kangrunaan la unay dagiti mabuybuyatayo iti telebision. Apektaran dagitoy a komersial ti panagpampanunottayo kadagiti banag a rumbeng nga annongentayo iti salun-attayo. Uray ditay’ koma a kayat ngem kasla ketdin adda bileg dagitoy a komersial a mangdaleb kadagiti nariingantayo a sursuro.

GAPU ta basura dagitoy a makan, saan ngarud a nasayaat iti salun-attayo. Mangipaayda laeng iti sagubanit ti bagi a kas koma iti sobra a kinalukmeg gapu kadagiti naurnong a calories a di met maus-usar gapu iti kinakurang ti ehersisiotayo.
Nanam-ay itan ti biag, kuna dagiti eksperto iti salun-at. Ta imbes a magnaka a mapan mangiddep iti buybuyaem, italmegmo lattan ti remote control ket presto, naiddepen! Imbes a magnaka a mapan gumatang iti tiendaan, sakayam lattan ‘tay motor. Imbes nga usarem ti agdan nga umuli kadagiti pasdek, saanen ta adda metten ti escalator ken elevator. Ken adu pay a din kasapulan pay ti bagi ti agbannog.
Ngem kuidawtayo, kuna dagiti eksperto, ta gapu kadaytoy a kinanam-ay, malipatantayon ti kasapulan ti bagi nga ehersisio tapno maikkat dagiti sobra a calories nga impaunegtayo a puon met ti panaglukmegtayo. Ehersisio a makatulong kadatayo tapno agtalinaed ti salun-attayo.
Gapu iti sobra a kinasam-it dagiti dadduma a junk foods, saan ngarud a mapagduduaan a mangibunga daytoy iti sakit a diabetes. Kangrunaan ti type 2 diabetes. Pagaammotayo met a daytoy a sakit ket saanen a maagasan. Makontrol laengen. Ti adatna, manggubbuay pay daytoy kadagiti nadumaduma a komplikasion iti bagi no di maaluadan.
Hypertension pay. Maurnong iti bagi dagiti kolesterol a mangbara kadagiti urat. Ti panagbara dagiti urat ti ramut ti atake iti puso gapu iti ingangato ti presion ti dara. Ti nakakaskas-ang, no bumtak ti urat a kumamang iti utek (stroke).
Kadagiti met ubbing, napaneknekan dagiti sientista a ti sobra a pannanganda kadagiti “basura a taraon” ket isu ti ramut ti panagbalinda a dagmel iti klase. Gubuayen kano ngamin dagiti nailaok a preservatives kadagiti junk foods ti ikakapsut ti memoria.
Kasano met dagiti mailaklako kadagiti kalkalsada (street foods) a kas kadagiti barbekiu, isaw, betamaks(naituno a dara ti ayup), adidas(saka ti manok), helmet(ulo ti manok) ken pisbol?
Nabaknang dagitoy iti sustansia a kasapulantayo. Laeng, kitaen no nadalus ti pannakaisagana ta numero uno ti sakit a diarrhea ti maala kadagitoy segun iti Departmento ti Salun-at. Ti dakesna no agtinnag a kolera wenno pneumonia.
Alaentayo nga ehemplo ti pisbol. Agmalmalem, ken mabalin nga uray kadagiti sumaruno pay nga aldaw, nga aramaten ti aglaklako ti manteka a paglutuanna. Napinget nga ibalballaag dagiti nutrisionistatayo a maminsan koma laeng nga usaren ti manteka a pagprituan. Ta makaalatay laeng iti sakit no kasta ti aramidentayo. Inayon pay ditoy ti tapok ken asuk ti lugan a kumpet kadagiti taraon.
Liklikan met dagiti natuno a nalaing (wenno daytay nakset) ta napaneknekan a carcinogenic no kuan dagitoy. No carcinogenic, mangtedlaen iti sakit a cancer.
No gumatangtayo kadagiti makunkuna nga street foods, kitaen met a di puyotan ti aglaklako ti selopin wenno supot a pangikargaanna iti gatangentayo ta ditay’ ammo no adda sakit daytoy a makaakar a kas koma iti hepatitis.
Kasano ngarud ita a maliklikan dagitoy a taraon?
Kadatayo nga addaanen ti nakem, nalaka laeng. Disiplina iti bagi ti kasapulan. Imula iti panunot nga awanto ti pulos a maalatayo a benepisio iti pannangan kadagiti junk foods no di ket bin-ig a pakadadaelan ti bagi.
No di latta maliklikan, ibalakad dagiti eksperto ti regular a panagehersisio tapno mauram dagiti naurnong a taba nga impapaunegtayo. Napateg met ti panaginum iti adu tapno mayanud dagiti rugit a naurnong iti bagitayo. Adda latta koma nateng ken prutas nga ipauneg iti inaldaw tapno dagitoy ti mangdalus kadagiti toxins wenno sabidong.
Kadagiti ubbing, a naynay a mangmangan kadagiti junk foods, nasayaat a liklikan ti panagipan iti refrigerator kadagiti softdrinks ken candies tapno dida masanay a mangan kadagitoy.
Imula iti panunotda a nasaysayaat nga amang dagiti natural a taraon ngem dagiti junk foods. No pakanen ida, wenno maigatanganda iti kanenda, dagitay koma nabaknang iti fibre wenno gunnot tapno makatulong daytoy iti pannakadalus ti bituka ket saan a maurnong dagiti rugit a mangibunga iti sakit iti masakbayan.
Nasaysayaat a gatas ti ipainumtayo kadakuada no kasta a mawawda. Saan a softdrinks! No saan, digo ti niog wenno buko juice. Wenno lemmonada.
No nasanayen dagiti ubbingtayo iti junk foods, in-inuten nga ipasagepsep iti panunotda ti dakes nga epekto dagitoy. Ngem maigunamgunam a no paritantay’ ida a mangan kadagiti pagaayatda a “basura a taraon,” ditay koma ipakpakita kadakuada a mangmangantay’ kadagitoy.
Awan met ngata ti indibidwal a dina kayat ti nasalun-at wenno adayo iti sakit. Ken amintay’ met ngata ket kayatna nga agbalin a nasaririt dagiti annakna. Maymaysa laeng ti tulbek tapno magun-odtay’ dagita: ti panangibasura a naminpinsan kadagiti “basura a taraon” iti uneg ti pamiliatayo.

(Gibusna)


(Impablaak ti Bannawag, 2006)

KAPE!

NAGBALINEN a paset iti biagtayo ti kape. Adu payen ti di agalmusar iti panagdardarasda a mapan iti pagobraanda, kangrunaan dagiti mannalon. Rasonda a dida makatrabaho no napunno ti tianda. Umanayen ti kape a mangted kadakuada iti pigsa agingga iti pangngaldaw.
Ti dakesna, adu ti mamagbalin iti kape a kas sukat ti danum iti bagida. No makalagipda, kumapeda. Ta rason ti dadduma, agsakit kan’ ti uloda no ikkatenda ti kape iti biagda. Nga adda mariknada a sagubanit iti oras a gesdanda ti agkape a kas iti panagpigerger ti ima ken panaglaladut.
Ta adda naidaddaduma a kinasanikar a parnuayen ti kape!
Ania ngamin, aya, ti adda iti kape ta sapsapulentayo?
Kangrunaan a ramen ti kape ti kemikal nga aw-awaganda iti caffeine. Agpaay daytoy a kangrunaan nga stimulant ti nervous systemtayo a saan laeng mangpaganaygay no di pay ket dakkel ti maitulongna iti metabolismo ti bagi.
Natural a masarakan ti caffeine iti bulong, bukel, wenno bunga ti nasurok nga 63 a klase ti mula ngem ad-adda a masapulan daytoy iti mula a kape!
Numero uno ti caffeine a kas additive kadagiti maproseso a makan kangrunaan kadagiti softdrinks. Us-usaren met dagiti agparpartuat ti agas ti caffeine a ramen dagiti agas a mangep-ep iti ut-ot (pain relievers), diuretics, ken mangpababa iti dagsen.
Segun iti panagadal, umabot iti 3-4 nga oras tapno mairuar ti nasalun-at nga indibidwal ti kagudua ti impaunegna a caffeine. Nabaybayag kadagiti adda diperensia ti karadkadna.
Kadagiti napalabas a tawen, rimtab ti saludsod no makatulong wenno makadakes iti bagi ti kape. Adda dagiti pasamak nga itudtudoda ti kape a ramut dagiti nadadagsen a sakit a kas iti cancer. Ngem narigat a mapaneknekan daytoy. Iti ngamin immuna a naituyang a panagadal, saan laeng a kape ti bisio dagiti nakaipakatan ti panagadal. Adda dita dagiti managsigarilio, managinum iti nasanger ken naayat iti taba.
Ania ngarud ita ti pudno?
Idi 1958, imparuar ti Food and Drug Administration ti kape a kas GRAS wenno generally recognized as safe. Ngem ikalpasan ti dua a dekada, kinuna met laeng ti FDA a masapul ti naun-uneg a panagadal.iti epekto ti caffeine iti tao.
Ket dagitoy ti rimmuar iti panagadal:
Nasalun-at para iti puso. Awan pay pammaneknek a makadakes ti panagkonsumo iti bassit laeng a caffeine iti puso. Saan a pudno a mangibunga daytoy iti sakit ti puso, hypertension, ken cardiac arrhythmias. Ngem adda ketdi report ti New England Medicine idi 1986 nga agkunkuna a mangibunga iti abnormal a panagtrabaho ti puso ti nangato a level ti caffeine iti bagi.
Nupay kasta, adu ti di immanamong kadayta a report ta saan kano manen a nairaman dagiti banag iti aglawlaw ken iti mismo nga indibidwal. Kas pangarigan ti masaysay-op daytoy nga asuk ken di a balanse nga ipapaunegna a taraon.
Saan a makapa-cancer. Iti panagadal nga inwayat ni Rosenburg, maysa a researcher, agduapulon a tawen ti napalabas, kadagiti agduapulo ribo nga indibidwal, awan ti nakitana a pannakainaig ti kape iti kanser iti lipay, bagis, ken iti bato. Insupusop pay ti American Cancer Society’s Guidelines on Diet, Nutrition and Cancer a saan a ramut ti cancer ti caffeine.
Pangatuenna ti panagparnuay ti tian iti asido. No nangato ti asido iti tian, mangibunga daytoy iti heart burn gapu iti caffeine a mangparpa-relax kadagiti piskel iti nagbedngan ti bagis ken karabukob. Gapu ta relax dagitoy, nawaya ti asido nga agpangato nga agturong iti puso. No mapasamak ti kastoy, maibalakad a gupden ti panagipauneg iti ania man a taraon nga addaan iti caffeine a kas iti tsokolate, softdrinks, tsaa, ken ania mana klase ti kape(instant, decaffeinated, drip/brewed, espresso wenno percolator).
Saan a nasayaat kadagiti addaan iti PMS wenno pre-menstrual syndrome. Ipakita ti panagsukisok a baliwan ti caffeine a maminpinsan ti galad wenno ugali ti maysa a babai sumagmamano nga aldaw sakbay ti idadateng ti bisitana. Adda pay report nga agkuna nga agsisikkil wenno agpipikel ti barukong ti babai a mangipauneg iti adda caffeinena no kasta nga adda bisitana. Maibalakad ngarud a gesdan ti dagiti babbai no adda bisitada ti agkape.
Pababaen ti kape ti danum iti bagi. Kas iti alkohol wenno arak, adda diuretic effect ti caffeine. Kayatna a sawen, adu a danum ti iparuar ti tao babaen ti panagisbona. Ket no saan a masuktan dagitoy, makarikna ti maseknan iti pannakawaw a no dina maaluadan, ma-dehydrate! Irekomenda dagiti doktor ti panaginum iti walo baso a danum iti kada aldaw. Ken no kasano kaadu ti inumen a kape, kasta met ti kaadu ti inayon a danum nga inumen iti rekomendado a walo a baso.
Awan dakes nga epektona kadagiti masikog. Kuna ni Dr. Alan Leviton ti Boston’s Children’s Hospital, a ti panagkape ti masikog iti bassit laeng (di nasursurok ngem 2 baso iti kada aldaw) ket di makadakes daytoy kenkuana ken iti im-imetenna a biag. Daytoy ti resulta ti panangamirisna kadagiti 13 a panagadal a naiwayat idi pay 1981.
Saan a mangpakiddit iti calcium iti bagi. Kasungani iti ibagbaga ti dadduma, saan a pudno a paruaren ti caffeine dagiti calcium a nakadeposito ken us-usaren ti bagi a mangibunga iti nalaka a pannakaibusda. Daytoy a panagbaba ti calcium ti mangparnuay iti sakit nga osteoporosis, panagrakaya dagiti tultulang.
Kuna met dagiti sientista iti Creighton University School of Medicine a masapul a di nangatngato ngem 400 mg ti kape nga ipauneg ti maysa a babai (di ad-adu ngem dua baso a kape iti inaldaw). Ken supusopan a dagus ti mapukaw a calcium iti bagi iti inaldaw. Umanayen ti dua baso a gatas a pangalaan ti maysa nga indibidwal iti calcium. Awan pay dita dagiti calcium a maalana kadagiti nateng nga ipaunegna.
Kasano ngamin, aya, a naduktalan ti kape?
Iti leyenda, adda maysa nga agpaspastor iti kalding nga agnagan iti Kaldi idiay Aprika. Maysa nga aldaw, nakitana dagiti tarakenna nga agiinnagaw nga agngutngot iti bulong ti maysa a kayo ti berries (naammuan idi agangay nga Arabica coffee berries daytoy). Nasdaaw daytoy ta kasla simmanikar dagiti tarakenna apaman a nakakaanda iti nasao a berries.
Dina pinanunot no ania ti ibungana iti bagina, pinadas met a rinamanan ni Kaldi ti nasao a berries. Naklaat laengen idi matumpunganna ti bagina a makipagay-ayaw kadagiti tarakenna. Agsalsala pay ketdin!
Nakita daytoy ti maysa a monghe ket impadamagna kadagiti kakaduana iti monasterio. Isu metten ti nagbalin a sungbat iti parikutda a kanayon a mapuypuyatan gapu iti panagmisionda ken panangannongda kadagiti ritual ti panagdaydayaw.
Sipud idin, adda lattan imet dagiti monghe a berries iti sadino man a papananda tapno agtalinaed laeng iti kinaganaygayda.
Ipakita daytoy a leyenda a saan a maidasar a kas napudot nga inumen ti kape idi un-unana. Kanen a presko! Ar-aramiden pay daytoy nga arak dagiti dadduma nga Aprikano.
Iti panaglabas dagiti panawen, napanunot dagiti Arabo nga ibilag ti bukel ti berries sa pulbosenda kalpasanna sadanto danuman iti napudot. Daytan ti rugi ti kape a kas inumen.
Sinurat ni Rhazes, maysa nga Arabic physician idi maikasangapulo a siglo, ti immuna a dokumento maipanggep iti kape. Kadagiti a panawen, irekrekomenda gayamen dagiti mangngagas ti kape kadagiti mayat nga alerto latta uray adalemen ti rabii, kangrunaan kadagiti mangan-annong iti ritual ti panagdaydayaw.
Malagip nga idi makagteng ti kape iti Italy, pinaritan daytoy ti Simbaan ta “inumen ni Satanas” kano daytoy gapu iti marisna. Nagtultuloy daytoy a pannakaipawil agingga a simngat ni Pope Clement VIII idi 1500. “Binautisaranna” ti kape a kas “natalged nga inumen.”
No kasano a nakagteng ti kape ditoy pagiliantayo, maitudo nga inyeg daytoy dagiti taga-Lumaud.

DAYTOY ita ti agdadata a kinapudno: inarakuptayo ti imas ti kape. In-inumentayo iti uray sadino ken no ania nga oras a kayattayo. Ngem ipalpalagip dagiti otoridad iti salun-at a masapul a moderation koma laeng ti panaginumtayo itoy wenno panagipauneg iti taraon nga addaan iti caffeine. Di koma lumbes iti 400 mg.
Drink moderately!


(gibusna)

TSUNAMI!

“AGBKUITKYON, Fren! ‘Da tsunami!”
“Sir, agpyso nga’da tidal wave?”
“Ag-tidal wave, Sir! Pmanawtyon!”
Dagita man ti sumagmamano laeng kadagiti naawatko a text kadayta nga agsapa ti Huwebes, Nobiembre 16, iti agalas sais iti agsapa. Pasado alas kuatro ti kasapaan kadagitoy.
Ne, apayen? dagus a nagkallatik iti panunotko. Apay, ag-tsunami kadi?
Eksakto alas kuatro idi bumangonak kadayta nga aldaw. Ngem nabasak laeng dagita a mensahe iti nasao nga oras gapu ta nalobatak. Ket apaman a nabasak dagiti text, pinagunik ti radio a nalipatak a linukatan (aramidko ngamin a pagunien ti radio apaman a malukagak) idi aglutoak.
Naipasabat kaniak ti damag mainaig iti panagdanag dagiti agindeg kadagiti ili iti asideg ti baybay ti probinsia ti Quezon ken dagiti kaparangetna nga ili gapu iti naipadamag a tsunami warning nga imparuar ti Phivolcs (Philippine Volcanologist and Seismologist) iti adalem a rabii ti Mierkoles.
Gapu itoy, dagus nga inawagan ti estasion ti radio ti Phivolcs. Ket inlawlawag ni Director Renato Solidum ti nasao nga ahensia nga inikkatdan amin a tsunami warning iti pay alas dose media ti agsapa. Ngarud, awanen ti rumbeng a pagdanagan dagiti ili nga adda iti coastal areas ti pagilian. Sa maysa, number 1 laeng ti inruarda a signal. Kayatna a sawen, awan ti maaramid a panagbakuit ken panagdanag.
Nakaangesak iti nalukay. Namak payen no adda napasamak a tsunami? Di pay ket naitanemkamin a sibibiag? Mano metro met laengen ngay ti kaadayomi iti baybay ditoy bariomi nga Ammubuan!
Naulit-ulit ti awag a saan koma nga ag-panic dagiti tao ta awanen ti warning ti tsunami. Ngem di dimngeg ti kaaduan. Reprep dagiti nagbakuit kadagiti nangangato a bantay. Ditoy laengen ilimi a Ballesteros, kasla agpiesta iti Brgy. Zitanga, sangapulo ket lima minuto a biahe ti traysikel iti abagatan ti poblasion, iti kaadu ti tao a nagdadarison kadayta a parbangon ti Huwebes.
Iti kaddada dita, aglalaoken nga impormasion ti maaw-awatda. Simmagpat kanon ti danum iti poblasion. Narunaw kano payen ti ili ti Sta. Ana ken adun ti natay idiay Gonzaga (dua pay kadagiti ili nga adda iti coastal areas ti Amianan a Cagayan). Ti dakesna, adda pay nganngani nauluyan gapu iti panagngato ti presion ti darana gapu iti danag a nangadipen kenkuana.
Naammuan a naggapu ti panagbuteng dagiti umili iti naawat ti maysa a pamilia a text a naggapu iti Manila (pamilia ti politiko). Imbaga ti nagtext a rumbeng nga agbakuitda amin a kalugaranda. Ket dayta, uray rabrabii, nagwaras ti damag ket awanen ti nakasango a nagdengngeg iti impormasion iti radio wenno iti TV. Nagsasarutsotda a nagbakuit. Dagiti adda iti ili ti Abulug, lauden ti ilimi, napanda iti bantay ti Langay.
Malaksid iti Zitanga, nagtaray met dagiti kalugaranmi iti Brgy. Maburil, Baran, Payagan ken Fugu. Sabali laeng dagiti napan idiay Nararagan, Cabayu ken San Juan, dagiti kaabagatanan a barangay.
Iti kamalmanna, nadegdegan manen ti panagbuteng dagiti umili idi agwaras ti damag a mapasamak kan’ ti tsunami iti alas otso ti rabii. Isu kano pay laeng ti isasangpet ti nasao a didigra ta adayo met bassit ti Japan a namunganayan daytoy.
Dayta, dagiti nagsusubli iti balbalayda, nagbakuitda manen. Da katugangak (agnaedda iti Zitanga), umaydakami metten alaen tapno maliklikanmi kano ti dawel ti tsunami. Ngem dikami napan ta nagsadagak iti impormasion iti radio ken kadagiti ammok iti Physics. (Physics ken Math ti isursurok iti Northern Cagayan Colleges Foundation, Inc. iti ilimi nga adda laeng iti asideg ti baybay.)
Nagbunag manen dagiti dadakkel a lugan kadagiti pamilia tapno agbakuitda.
Kadayta met laeng nga aldaw, nasuspende ti klase iti sibubukel nga elementaria ken iti public high school. Simrekkami iti NCCFI ngem awan pay ti gudua kadagiti ubbingmi ti simrek. Dinar-ayanmi ti naannong a misa iti simbaan ti Romano Katoliko.
Ditoy, nalawlawagan ti pampanunot ti tunggal maysa. Saan a rumbeng nga agdanag ti maysa a tao no nakasadag iti Dios ti pammatina.
Ania ngamin, aya, daytoy a tsunami?
Maysa a Japanese a termino daytoy (Tsu- harbor; nami- wave) a kayatna a sawen dadakkel ken naranggas a dalluyon a gubuay ti panaggunay ti pannakadatar ti baybay gapu iti nadumaduma a rason. Biddut ti pagaammo ti kaaduan a tidal wave ti tsunami.
No ngamin tidal wave, adda pakainaigan ditoy ti puersa (wenno gravity) ti bulan iti panagngato (high tide) ken panagbaba (low tide) ti level ti danum. Ti tsunami, parnuay ti ginggined, panagbettak ti bulkan, panaggidday iti lansad ti baybay, ken panagtinnag dagiti meteors. Kadagupan kadagitoy, ti ginggined ti naynay a pakaigapuan ti tsunami.
Ti pay tsunami, no saan a napasamak iti oras a namnamaen, saanen a matuloy daytoy. Saan a kas iti bagyo a no limmabas kenkan ti signal number 3, addanto pay laeng ti numbers 2 ken 1. Ngamin, gapu iti kinasopistikado dagiti ramit a maus-usar iti benneg ti siensia, ammon dagiti otoridad no kasano kapardas ti panagdaliasat dagiti dalluyon. Gapu ta ammotay’ metten ti kaadayotay’ iti tunggal pagilian, ma-computetay’ ngarud no kaanonto a dumteng dagiti dalluyon iti luglugartayo.
Nadawel ti tsunami. Pagaammotayo metten ti napasamak iti pagilian ti Indonesia idi Disiembre 16, 2004. Agarup 200 000 katao dagiti natay gapu itoy. Awan nagbambanagan dagiti dinuprakna. Daytoy ti karanggasan a tsunami a nairekord iti historia ti sangalubongan. Agpigsa iti 9 iti Richter scale ti ginggined (namunganay iti Indian ocean nga adda iti lauden a paset ti isla ti Sumatra iti Indonesia) a nangparnuay iti tsunami.
Kadagupan pay kadagiti mapaspasamak a tsunami iti sangalubongan, sangapulo porsiento (10%) ditoy ti nalak-am ti pagiliantayo. Kangatuan ti Japon- 17%- nga isu ti nakapasamakan manen ti ginggined (8.1 iti Richter Scale) a nangparnuay iti tsunami warning saan laeng nga iti dayta a pagilian no di pay ket kadagiti adda iti asidegna a pakaibilanganen ti Pilipinas. Nga isu daytoy ti nangyeg iti panagdandanag kadagiti ili iti asideg ti baybay iti Amianan a Luzon.
No napasamak ti pakaigapuan ti tsunami, pagarigan ginggined, saanna a kayat a sawen a dadakkel a dagus dagiti maparnuay a dalluyon. Kinapudnona, babassit laeng ket saan a pulos a madlaw dagiti adda iti uneg ti barko wenno bilog iti asideg a mismo ti mata ti ginggined. Ngem iti panagdaliasat daytoy nga agpaigid, dumakkel a dumakkel agingga a kasla higanten a dalluyon. Mapasamak ti kastoy gapu iti panagtitipon dagiti crest (ti kangatuan a paset ti dalluyon) iti sabsabali pay a crest. No mamin-ano dayta a daras agingga a makagteng iti igid!
Ammuen pay a ginasut a kilometro ti kaatiddog dagiti dalluyon (wavelength- ti nagbaetan ti dua a crest) ti tsunami. Ngarud, no nalpasen ti umuna a duprak daytoy iti takdang, namnamaen nga addada pay sumaruno a mapasamak. Ket dagitoy a sumarsaruno dagiti ad-adda a mangipaay iti didigra. Kas iti bagyo a kunada: nakarkaro ti bales!
Umabot iti nasurok a sangaribo a kilometro iti kada oras (wenno nasursurok pay) ti daliasaten dagiti dalluyon a a mangparnuay iti tsunami manipud iti namunganayanna. Nupay met adayo ti daliasaten dagiti dalluyon, dinto bumassit ti enerhia nga imet daytoy. Pumigpigsa ketdi kabayatan ti panagpaigidna.
Saan ketdi nga agpapada ti kinapigsa dagiti dumuprak a dalluyon. Adda dagiti pagpigsaanna a paset kasta met nga adda pagkapsutanna.
Idi 1992, napasamak ti ginggined ‘diay Cape Mendocino, California, a nangyeg ti tsunami iti Eureka iti uneg laeng ti 20 minuto, ken iti Crescent City iti uneg ti 50 minuto. Nupay babassit ti dalluyon a pinarnuay ti nasao a tsunami, ipakita laeng daytoy no kasano kapardas ti dalluyon a dumanon iti igid. Sabali pay ti ginggined a napasamak iti isla ti Aleutian iti Alaska idi 1957 a nangyeg met iti tsunami iti isla ti Hawaii a nangibati iti agarup lima a million a doliar a perdision. Agarup 2 100 a milia (3 378.9 kilometro) ti kaadayo dagiti dua a disso!
Ti pay tsunami, saan laeng a maymaysa ti direksionna. Papananna amin! Napintas nga ehemplo ditoy ti panangbatotayo ti tengnga ti piskaria. No nagturongan dagiti naparnuay a dalluyon (ripples), kasta met ti dalan ti tsunami.
Ti tsunami a napasamak iti Indonesia idi 1883 ket gapu ti panagbettak ti Bulkan Krakatoa. Agarup 40 metro (130 ft) ti kangato ti dalluyon a nangkettal iti nasurok a tallopulo ribo katao kadagiti isla iti asideg.
Ania dagiti rumbeng nga aramiden tapno maliklikan ti didigra a yeg ti tsunami?
Kas kuna ni Dir. Solidum, dumngeg a kanayon iti pakaammo iti radio wenno iti TV tapno maliklikan ti panag-panic nga awan iti lugar. Ammuen dagiti warning signal nga iparparuar ti Phivolcs. No warning # 1 laeng, panagsagana ti rumbeng. Awan ti panagbakuit. No met number 2, masapul nakasaganan amin a masapsapul iti panagbakuit tapno iti oras nga ingato ti Phivolcs ti signal iti warning # 3, nadaras laeng ti ipapan iti natalged a disso (di ab-ababa ngem 5 kilometro manipud iti igid ti baybay).
Inggunamgunam ni Dir. Solidum nga oras a mangngegan a warning number 3 ti tsunami, madagdagus ti panagbakuit nupay awan pay ti kutkuti dagiti otoridad iti lugartayo. Di nga agtaktak. Laglagipen a napardas ti panagdaliasat dagiti dalluyon ti tsunami.
Kuna met ti Pacific Tsunami Warning Center wenno PWTC kadagiti adda iti asideg ti baybay a no nakarikna iti ginggined a nagpaut iti 20 segundo, dagus a protektaran ti bagi babaen ti panangsurot kadagiti rumbeng nga aramiden kadagiti kakasta a didigra. Kalpasanna, dagus a bagaan dagiti kabbalay ken kaarruba a nasken ti madagdagus a panagbakuit ta sigurado a mapasamak ti tsunami. Napateg ti tunggal darikmat iti kasta kapaut ti ginggined.
No agnaedka iti asideg ti makunkuna a tsunami prone area, masapul a pamiliarkan iti dalan nga agturong iti natalged a disso-- nangatngato ngem 25 feet above sea level. Saan ketdi a maibalakad ti ipapan iti tuktok ti pasdek ta amangan ket no marba daytoy no mapakaruan. Nasken met nga iti uneg ti 15 minuto, addakan iti pagbakuitam.
No panawan ti balay, masapul a nakalukat dagiti tawa, ken no mabalin, pati ridaw. Daytoy ket tapno saan unay a napigsa ti puersa ti danum a mangduprak iti balaymo ta adda ngarud rummuaran a dagus daytoy. Awan met ngatan ti makapanunot iti dakes uray silulukat ti balaymo kadagiti kasta a kanito.
Sakbay a pumanaw, siguraduen a nakababa ti fuse, nakaiddep ti paglutuan, ken awan ti nakasaksak nga aplayanses.
Di met liplipatan nga itugot dagiti kasapulan unay a kas koma iti bitamina ni baby wenno gatasna, dagiti agas, kuarta, pagsukatan, paglutuan ken kuarta.
Iti biang dagiti opisiales ti ili ken barangaya, maigunamgunam met a rumbeng nga adda koma pakdaarda tapno mabagaan uray dagiti awanan iti radio ken telebision. Kas koma iti pannakapatit ti kampana ti simbaan wenno panagwangwang dagiti lugan a kas iti ambulansia wenno patrol car dagiti pulis. Masapul laeng nga adda code dagitoy tapno saan a maallilaw dagiti umili.
Ken ti kaskenan, saan nga ag-panic. Agtalinaed iti Dios.
Kalpasan ti iduduprak ti tsunami, saan a dagus nga agsubli iti pagtaengan. Dumngeg iti radio wenno urayen ti pakaammo a mabalinen ti agsubli nga awanen ti mapasamak nga iduduprak ti dalluyon.
Tulongan dagiti nadangran. Agasan ida wenno itulnog iti kaasitgana mangngagas.
Saan a dagus a sumrek iti balay no kasta nga adda pay laeng danum iti aglawlaw. Ditayo ammo baka ketdi no ngannganin marsuod daytoy. Kitaem amin a baddekmo. Narigaten no masugatka pay kadagiti nabtak a sarming. No masapul, agbutaska.
Kitaem a nalaing ti pakabuklan ti balay sakbay a pastrekem dagiti kabbalaymo. Amangan no matinnaganda kadagiti nabkang a paset daytoy.

BIERNES, bassit latta dagiti simrek nga ubbing. Adu pay laeng ti di nagsubli kadagiti balbalayda nupay kanigid-kanawan ti panangibagbaga iti maysa a lokal nga estasion ti radio iti ilimi nga awanen ti tsunami warning. Rasonda, nasaysayaaten ‘tay agsakbay. Dagiti met dadduma, ania ketdin dagiti nagbabassit ti pammatina! kunkunada.
Iti aldaw ti Domingo, linaon dagiti sermon iti simbaan ti napasamak a panag-panic. Adu ti naparutan iti siit ti barukong iti nabalitokan a sermon dagiti agkakadayaw a pastor ti Apo. Nakakadkadlaw ketdi ti kinaadu dagiti nakimisa.
Iti napasamak, adu ti agkunkuna a nasken dagiti banag a mangipangalagip kadatayo iti kaadda ti Namarsua a kamangan ti amin. Saan a sa la malagip no kasta nga adda dawaten. Ketdi, iti koma amin a kanito tapno di rumtab iti puso ken panunot ti panagbuteng kadagiti mapaspasamak.
Rimmuar pay ti sasao a naaramid ti pammutbuteng tapno makapagkimaw dagiti adda panggepna iti daytoy masungad a panagpipili. Ta kasano, dagiti dadakkel a luganda ti nausar iti panagbakuit. Adu ti nangipapan nga isu a naaramid ti pammutbuteng iti malem ti Huwebes, ti idadateng kano ti tsunami iti dayta nga alas-otso ti rabii, tapno maipakitada manen ti itutulongda. Nga awan met ti pagbatbatayanna a kinapudno!
Kadayta a napasamak, adda met ketdi impaayna a pagsayaatan. Nariing ti panagsisinnakit dagiti umili. Nagpardas ti panagramaram ti damag babaen ti selpon. Adda dagiti barangay, kangrunaan dagiti adda iti asideg ti poblasion, a binagaanda dagiti kalugaranda iti tsunami warning. Ngem ti adatna, naladawen (agalas tres iti parbangon ti Huwebes) ta iti pay laeng alas dose media iti agsapa, inikkaten ti Phivolcs amin a warning signal. Kuna pay dagiti dadduma, nagserbi daytoy nga eye-opener kadagiti otoridad nga agpaayda koma a responsable kadagiti iturayanda. Ti kano napasamak, nagserbi metten a tsunami drill.
No pudno koma met nga adda tsunami, adu la ketdi ti biktima iti kaawan ti koordinasion dagiti agtuturay tapno maidanon kadagiti umili ti sumangbay a didigra.
Ita a masursurat daytoy, di latta maikkat ti saritaan maipanggep iti tsunami. Sitatalinaed ti amin a naridam kadagiti mapaspasamak. Ta narigat ti maitulad kadagiti dadduma a pagilian a dinuprak ti dawel ti tsunami.
Kuna pay dagiti dadduma, no napalugodan kano koma dagiti mangminas iti igid ti baybay, nakarkaro koman a danagda. Agasem met ta mawangwangan a pantok! Ania pay ngay ti sipar ti danum a manglapunos kadagiti balbalay?
Naimbag la ketdin ta adda panagtitipkel dagiti umili a nangtubngar kadaydi a panggep dagiti minero! (Mabasa ti sibubukel a pagteng iti Bannawag, Setiembre 26, 2005.)
Iti dayta met nga agsapa ti Biernes, dagus nga inlalawagko kadagiti adalak ti nagdumaan ti tsunami ken tidal wave tapno inton maminsan, ammodan ket didan i-text kaniak, “Sir, agpyso nga’da tidal wave?” ken “Ag-tidal wave, Sir! Pmnawtyon!” Ania ketdin a pannakairanranana ta Pressure of Fluids koma ti topikomi kadayta nga aldaw! (Gibusna)


(Impablaak ti Bannawag, 2006)